Минск в мемуарній літературі: Бібліографічний реферативний обзор

БДУКІ.

Мінск у мемуарнай літаратуры: бібліяграфічны агляд.

Выканала студэнтка 436 грн. Кавалёва Таццяна.

Мінск, 2004.

Мінск у мемуарнай літаратуры: агляд літаратуры.

Прадмова.

Стварэнне агляду па тэме «Мінск у мемуарнай літаратуры» з’яўляецца вельмі актуальнай задачай, бо праз азнаямленне із мемуарнай літаратурай аб Мінску можна не проста набыць веди аб горадзе ўвогуле, але й й пагляддзець на падзеі мінскага жыцця із пункту гледжання канкрэтнай асобы. Спадзяемся, чытач із дапамогаю гэтага рэфератыўнага агляду зможа даведацца аб мінскай гісторыіі, выкарыстаць гэтыя веди у адукацыйных, самаадукацэйных і рэкрэацыйных.

У аглядзе адлюстроўваюцца мемуарна літаратура навейшага годиникнігі, іх раздзелы й часткі, часопісныя й газетныя артыкулы, апублікаваныя ў 1986; 2000 рр., у якіх апісана мінскае жыццё пекло канца 19 стагоддзя так 80-х рр. 20 стагоддзя.

У аглядзе сустракаюцца такія віды мемуарних крыніц як успаміны (велика частка разглядаемых дакументаў), літаратурны запіс успамінаў й дзённік. Пры выяўленні літаратуры былі выкарыстаны дзяржаўныя бягучыя паказальнікі, каталогі й картатэкі Нацыянальнай Бібліятэкі Беларусі.

У абзоры выкарыстана гісторыка-храналагічная групоўка.

Библіяграфічны агляд змяшчае прадмову, асноўную частку й спіс літаратуры.

Агляд літаратуры .

Паважаны чытач!

Аблічча гарадоў як й чалавека змяняе плынь часу. Змяняўся й родны Мінск. І хто як не яго жыхары лепей распавядуць нам аб яго гісторыі, яго падзеях, яго жыцці. Сярод аўтараў мемуараў, дзе яскрава паўстае Мінскй выдатныя беларускія пісьменнікі Сяргей Іванавіч Грахоўскі, Язэп Семяжон (Іосіф Ігнатавіч Семяжонаў), Павел Нічыпаравіч Кавалёў, Віталь Вольскі (Віталій Фрыдрыхавіч ЗэйдэдьВольскі), й настаўніца, аўтар беларускага буквара Апаленія Савёнак, й жонка пісьменніка Змітрака Бядулі Марыя БядуляПлаўнік, й мінскі бухгалтэр Кастусь Гержыдовіч, але й асабліва шмат матэрыялу аб мінскім жыцці можна сустрэць у кнігах выдатнага філолага А. Cемяновіча (Cемяновіч, А. З пражытага й перажытага/ А. Семяновіч.- Мн.: «Беларускі кнігазбор», 2000.-316 з.), вязня мінскага гетта А. Гальбурта (Гальбурт, А. Воспоминания/ Олександр Гальбурт.-Мн.: Энциклопедикс, 2000. 61 з.) й успамінах, напісаных ў эміграціі, выдатнага грамадска-палітычнага дзеяча першай паловы ХХ ст., педагога, навукоўца-прыродазнаўцы Яўхіма Яўсеевіча Кіпеля (Кіпель, Я. Эпізоды =Episode/ Яўхім Кіпель; Пад рэд. І. Урбановіч й З. Саўкі. Нью-Йорк, 1998. 305 з.) У іх успамінах гісторыя жыцця Мінскагэта дынамічныя, годинах трагічныя, годинах радасныя старонкі, а яшчэ гэта лёсы людзей…

У канцы 19-пачатку 20 стагоддзя значна пашырылася яго тэрыторыя. Бурна узрастаць Мінск пачаў у 80-х рр. 19 стагоддзя. Прыбытнай справай у тієї годину стала. сельгасарандатарства. Напрыклад, месца на поўдзень пекло мінскага чыгуначнага вакзалу, адразу за пуцямі ў сучаснай станцыі «Iнстытут культури» була адным із выкарыстоўваемых у такіх мэтах. «Жыхарам панэльных шматпавярховых дамоў, якімі тут раздаўлены старыя драўляныя вуліцы Прыгожая й Слонімская не кепска б ведаць, чаму у іхніх дварах не цвердая кам’яна гліна, а тлустная урадлівая гліба. Яна -слід пакаленняў мінскіх фермераў. Було своеасаблівае таке саслоўе, якое так надыходу години прыгагардных… саўгасаў спраўна забяспечвала стопяцідзесяцітысячнае насельніцтва губернскага цэнтра.» [4] І таксама мала хто із цяперашніх жыхароў, праходзячы праз трохкутнік вуліц Даўгабродскай й Змітрака Бядулі, прыгадае тієї годину, калі «гэты раён быў вядомы пад назвай Даўгабродскія Вілы. Тады ў кожны базарны дзень завісься невялікі трохкутнічак плошчы із дасвецця так вечара быў запоўнены сялянскімі вазамі й падводамі, а ў крамахпіўных драўляных аднапавярховых домікаў аж пярэсцілася ў вачах пекло кашаміравых хустак ды заечых шапак-малахаяў заезных пакупнікоў. Прамежкавыпаміж Конскім й Троецкімрынак на Доўгабродскіх Вілах у тагачасных мінскіх масштабах быў тым самим «мостам Рыальто», дзе жыхары із суседніх вуліц й завулкаў горада перахоплівалі яшчэ так пад’езду на вялікія кірмашы то шурку сухіх бярозавых дроў у падводчыкаў із вялікіх тады Волменскіх лясоў, то кіш крамяных баравікоў «[10]. Алі самим вялікім у пачатку 20 стагоддзі быў кірмаш на Траецкай гары (пазней тут пабудаваны Беларускі дзяржаўны тэатр опери й балету). Дзесяткі сялянскіх вазоў, аднаконных й параконных па бруку Койданаўскай ехалі сюды."Часам сустракаліся рамізнікі са сваімі лёгкімі брычкамі, а таксама ламавікі са сваімі доўгімі нізкімі калёсамі.» [11].

Шмат було в абліччы горада таго, што ужо ніколі не вернецца: «ураджвала Царква, якую называлі Чыгуначнай, яна знаходзілася недалёка пекло Чыгуначнага Заходняга мосту (цяпер плошча Мяснікова) Чыгуначнаю царкву, саму прыгожую у горадзе, узарвалі у 1935 годзе. [11] Змяніла Мінск Першая сусветная вайна. «Вайна пераўтварала Мінск у прыфрантавы горад. Цывільнае насельніцтва літаральна гублялася сярод мноства вайскоўцаў.Вайскоўцы сустракакаліся на шкірним кроку. У Мінску в годину размяшчаліся многія франтавыя, тылавыя, прыфрантавыя арганізацыі, і горад літаральна віраваў» [1].

Абвяшчэнне спачатку Беларускай Народнай Рэспублікі, а пазней й Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі паспрыяла ўмацаванню нацыянальнай свядомасці сярод часткі беларускага насельніцтва, дапамагло актывізаваць дзейнасць мясцовых нацыянальна-культурных сіл [7].

Вялікае месца ў мінскім жыцці на на прыканцы дзясятых — пачатку дваццатых гадоў адыгрвалі змены ў галіне асветы. Пры чым яни датыцацца як школьнага жыцця, і вышэйшай адукацыі [ 7, 9].

Так, на перыяд існавання БНР прыходзіцца вялікая колькась адчыненых беларускіх шкіл й гімназій. Вялікую ролю ў іх станаўленні адыгралі Паўлінка Мядзёлка, Янка Бялькевіч, Палута Бадунова, Тамаш Грыб й інш." У пераважнай бальшыні тады гэта былі маладыя настаўнікі… Працаваць даводзілася без падручнікаў., але й маладосць й энергія ды асабліва нацыянальная самасвядомасць й ўздым перамагалі ўсе цяжкасці"[9].

На пачатку 20-х гадоў ў Мінску дзейнічалі курси беларусаведы. [7,9]" Лектарамі былі Ўсевалад Ігнатоўскі, Язэп Лёсік, Браніслаў Тарашкевіч, Аркадзь Смоліч. Гэтыя курси пасля ператварыліся ў вышэйшыя курси Беларусазнаўства…" [9].

І нарэшце, вельмі яркай падзеяй стала адчыненне ў Мінску БДУ. «Увосень 1921 р. БДУ прыняў першых студэнтаў. Спачатку былі арганізаваны гуманітарныя аддзяленні Педфаку: лінгвістычнае й гістарычнае, тады ж былі створаны факультэт грамадскіх навукі клінікі із некаторымі кафедрамі медфаку, а ў 1922 р. Універсітэт пачаў працаваць напоўніцу. Пры адчыненні ўніверсітэту узнік канфлікт каму быць рэктарам. Нацыянальныя коли хацелі, каб быў прызначаны рэктарам Яўхім Карскі» Алі рэктарам ўрэшце прызначылі запрошанага із Масквы прафесара Уладзіміра Іванавіча Пічэту .Cярод прафесарараў, якіх запрасілі выкладаць у нові ўніверсітэт було шмат цікавых людзей: Мікалай Мікалаевіч Шчакаціхін («на лінгвістычным аддзяленні чы таў курс аб беларускім мастацтве, …сабраў велізарны матэрыял, але й курс лекцый, на шкода забаранілі й прафесара. выслалі із Беларусі), Язэп Лёсік (выкладаў беларускую мову, у яго часта ўзнікалі канфлікты із камсамольскай арганізацыяй, бо камсамольская ячэйка ў сваіх лекцыях патрабавала, каб ён ў сваіх лекцыях ўказваў падабенства рускай й беларускай моў, але й Лёсік гаварыў"Мову творыць розніца, а чи не падабенства, таму я й буду чытаць мову із яе асаблівасцямі»), Анатоль Уладзіміравіч Фядзюшын (пачаў ствараць у Мінску музей птушак). Вялікую ролю ў студэнскім жыцці адыгрвалі студэнскія арганізацыі.Першай вялікай беларускай студэнскай арганізацыяй було Усебеларускае Студэнскае Аб’яднанне БДУ, але й яно скасавалася па палітычных матывах [7].

Дваццатыя гадигэта й нова старонка ў навуковым жыцці Мінска. У 1921 годзе стварылася Беларуская Тэрминалагічная камісія, їй належыць найвыдытнейшая роля ў запачаткаванні сістэматычнага й навуковага даследвання, развіцця беларускай навукі й культури. Тое, што напачатку було невялікай групай навукоўцаў «разгарнулася ў вялікую агрганізацыю Інбелкульт, рэарганізаваны ў 1928 годзе ў Беларускую Акадэмію Навук…, дзе згуртаваліся амаль ўсе дзейныя навукоўцы, але й, на шкода, ў акадэміі було шмат спрэчак, як на эканамічным грунце, то й палітычным: напрыклад, з-за таго, што тут працавалі некаторыя былыя памешчыкі(У.Адамаў й інш.)[7].

Канец дваццатых — пачатак трыццатых гадоў зноў мяняў рысы й абліччы Мінска: «висока ў неба ўзняліся светла-шэрыя кубя вдома Урада. Ён быў самим высокім у нашай рэспубліцы. Казалі, што Чырвоны сцяг на ім відзен із таго боці граніцы, А граніца праходзіла зусім побачпа Заслаўскіх й Койданаўскіх пералесках».Мінск «быў тады пагранічнікам й будаўніком: тынкаваў і фарбаваў карпусы ўніверсітэтскага гарадка, заканчваў кінатэатр «Чырвоная зорка», закладаў падмурак тэатра опери й балету на Траецкай гары. А ў полі, за Камароўкаю, будавалася першая клінічная бальніца, узводзілася каланада Акадэміі навук, уздымаліся сцени Будинку друку. 5] .Дымілі труби заводу «Камунар», машына-будаўнічага заводу «Энергія» й гарбарнага заводу «Бальшавік «[2, 5 ], «на беразе Свіслачы грукаталі й сіпелі машыны «Эльвозавода», а так яго маленечкі паравозік цягнуў ваганеткі із торфам. Першы трамвай, што із грукатам й дзенькотам снаваў па савецкай вуліцы, рассыпаючы сінія іскры, здаваўся цудам тэхнікі й самим шыкоўным транспартам. Аўтамабілі? Іх тады можна було палічыць па пальцах… Шумелі высокія таполі на савецкай вуліцы. У ім жыла бабця, якаючи памятала ўсіх дэлегатаў I з’езда РСДРП, расказвала Ю хто дзе сядзеў, й паказвала самавар, із якога яни пілі чай. Гэта быў першы музей беларускай сталіцы. З зялёнай брамкі на Кастрычніцкай вуліцы кожны дзень выходзіў сярэдняга зростанню чалавек із кійком у руцэ. Ён ішоў лёгкаю хадою па даўчатых тратуарах Садовай, зварочваў на Савецкую, із адным вітаўся, із другім спыняўся й гаварыў, падыходзіў так кіёскаў й ўсе ўсміхаліся яму. Яго ведаў завісься горад, яму кланяліся незнаўмыя, за ім назіркам хадзілі студэнты й маладыя рабочыя й шапталі адзін аднаму «Ідзе Купала»…З Будинку пісьменніка ён выходзіў разам із Якубам Коласам. Аўтар «Новай зямлі» быў падобен на вясковага настаўніка» І хадзіў ён астцярожна, нібы баяўся наступіць на баравіка ці балотную купіну.Яны спыняліся на рагу Садовай й Савецкай, доўга пра нешта гаварылі, трымаліся за рукі, й відаць, цяжка було развітацца. Якуб Колас ішоў праз парк у свій домік із тоўстых круглякоў, памаляваных жоўтаю фарбаю, Купала знакаў за брамкаю, над якой звісала вецце старе таполі…Яны жылі тут — на ціхіх вуліцах. й ганарыліся «Мінскам, радаваліся. як ён расце й харашэе [5]. …Дарэчы аб Будинку пісьменніка, єп размяшчаўся тады на вул іцы Савецкай, 68. «У Будинку пісьменніка заўсёды було людна. Ішлі сюди не толькі са скаргамі й просьбамі, на з пэўнымі справамі, а прыходзілі проста, каб сустрэцца, пабачыцца, пагаварыць, часам пачытаць таварышу напісанае.Святы сустракалі разам, не разлучаліся й ў будні». Тут былі й Купала й Колас, й Гартны й Чарот, Чорны й Бядуля."Дом пісьменніка быў не столькі установай, колькі клубам творчых работкнікаў…, утульным прытулкам муз, домівках, у котрі заўжды хацелася зайсці днем на шчырую таварыскубю гаворку, увечарына ласкавы агенчык[ 6].

Па-рознаму вабілі людзі й свій вільні годину. Быў у 30- я рр. вядомы парк «Прафінтэрн»."Там заўсёды було шматлюдна, наведвальнікі адпачывалі, гралі духавыя аркестры, на дашчатых пляцоўках танцавала моладзь, наладжваліся розныя гульні, для чаго існавалі нават спецыяльныя майстры-трэнеры, якія называліся масавікамі, яни навучалі таксама розным танців, асабліва тым, што нядаўна сталі пранікаць так нас із Захаду. Гэта былі факстрот й танга… Таксама масавыя гулянні мінскай моладзі у вячэрні годину былі на Цэнтральным скверыі асабліва на Ленінскай вуліцы (цяпер вуліца леніна). Людзі тут проста прагульваліся (аўтатранспарту не було), наладжваліся спатканні, завязваліся знаёмствы, якія часцяком рашалі лёс маладых людзей. Так бавілі свій вільні годину большасць хлопцаў й дзяўчат тієї пари .Пры гэтым якіх-небудзь грубих канфліктаў, зацятых меткий паміж маладымі хлопцамі, п’яных разгулаў із лаянкай, як правіла, у годину такіх гулянняў був, хоць гарэлка була танная (шэсць рублёў паўлітра) й прадавалася ў шкірним прадуктовым магазіне. Сваркі й бойкі звычайна адбываліся на ускраінах горада, асабліва на вечарынках. У парку «Прафітэрн"штогод летам размяшчаўся перасоўны цырк, котрі рыязджаў аднекуль із Расіі.Яго артысты-віртуозы зачароўвалі гледачоў…» [11].

Алі ведаў у трыццатыя гада Мінск й шмат бедаў. Мінск стаў адной із першай ахвяр рэпрэсій. Беларуская інтэлегенцыя була абвінавачана у правим ухіле. Масавыя арышты пачаліся у 1930 годзе. У першай палове року арыштоўвалі па два-тры чалавекі у місяць, а ў ліпені арыштавалі адразу некалькі сотень чалавек… У першую хвалю арыштаў трапіла амаль уся беларуская эліта: акадэмікі (Я.Лёсік, Б. Эпімах-Шыпіла), прафесары (А.Азбукін), пісменнікі, журналісты…Кожнаму арыштаванаму выставілі абвінавачванне, што ён з’яўляецца сябрам контррэвалюцыйнай арганізацыі «Саюз Адраджэння Беларусі». У годину арыштаў Мінск жыў у напруджанні й няпэўнасці, нярвовасці… Нябліжаўся годину больш жудасных рэпрэсій. 7].

Чорнай стужкай пранізала Мінск Вялікая Айчынная вайна. 3,5,7,8,11].

як раз напачатку вайны ў Мінску адчынялася Камспмольскае возера. 3,5]. «Толькі што іскрыліся хвалямі озера…, паплылі лодкі, ігралі аркестры, у неба ўзляталі зялёныя й ружовыя кулі,» як «песні заглушыў …гул матораў…Ніхто не хацеў паверыць, што ляціць смерць, пагібель"[5].

На 3-й й 4−1 дзень вайны горад пацярпеў жудасную бамбардзіроўку. У гэтыя дні, калі горад ужо ляжаў у руінах, яго кіраўніцтва са сваімі сем’ямі збегла у Магілёў. Шмат жудасных падзей адбывалася ў Мінску пад годину вайны[3,5,7,8,11], у тым ліку, бясспрэчна нельга забыць канцэнтрацыўнныя лагеры, створаныя нямецкай камендатурай. Першы такі лагер быў створаны адразу напачатку вайны розжарюючи Мінску у в.Дразды. Туды былі сагнаны ваеннапленныя й мужчынская частка інтэлегенцыі Многія гараджане хадзілі так драцяной гароджы лагеру, рабілі спробы знайсці сваех рідних, але й тэрыторыя лагера була настольки вяликай, што пазнаць кагосьци у брудзе, ды голадзе було амаль немагчыма. Лагер у Драздах рэгулярна «чысцілі»…ад хворых й мертвих, габрэяў, якіх вывозілі й растрэльвалі. Другі такі лагер быў створаны ў хуткім годині й на вул. Шырокай. Праз нейкі годину було створана Мінскае гетта, якое ахоплівала сабой 32 вуліцы й завулкі (Рэспуббліканская, Калектарная, Заслаўская…)У пачатку стварэння мінскага гета ў ім трымалі розжарюючи 100 тис габрэяў-мінчан. У гетта быў створаны нямецкі Юдэнрат, што размяшчаўся на Юбілейнай плошчы, там жа паліцыя стварыла карцар, пасля працы калонны габрэяў аказваліся на Юбілейнай плошчы, празваную ў ти годину ў народзе «Плош чай рабоў"[3]. Вялізарны слід у гісторыіі Мінска паклала яго падполле. Адным са значнейшых момантаў були 22-а верасня 1943 р., калі „мінскія падпольшчыкі знішчылі галоўнага камісара Беларусі гаўляйта В.Кубэ. Непасрэдна тэрарыстычную акцыю ажыццявіла яго служниця Олена Рыгораўна Мазанік, якой удалося ў сваёй невялікай ручний сумачцыпранесці у будинок Кубэмагнітную мінуі прымацавацьда ложка“ на яким спаў паплечнік Гітлера. За забойства В. Кубэ А.Р.Мазанік була удастоена высокага звання Героя Савецкага Саюза. Пасля вайны яно закончыла бібліятэчны факультэт Мінскага педагагічнага інстытута ім. М. Горкага й доўгі годину працавала ў бібліятэцы Акадэміі навук Беларусі».Дарагую цану прышлося заплаціць народу за галаву В.Кубэ.Адразу пасля яго забойства тысячы жыхароў Мінска былі растраляна й павешаныТрупы павешаных на вулічных слупах акупанты не здымалі некалькі дзён, каб такім чынам псіхалагічна удзейнічаць на гараджан. 11] Амаль палова мінчукоў жыла пад годину вайны ў зямлянках. Некаторыя із гараджан прыстасоўвалі для жытла закуткі у сценах разбураных будынкаў, розныя падвалы. Кожны, хто як міг, уладкоўваўся на папялішчы роднага горада. Менш пакутвалі жыхары гарадскіх ускраін.Іх уласныя драўляныя дами засталіся цэлымі. У многіх раёнах горада раслі баракі [11] Алі нарэшце скончылася вайна. На вякі запомніў Мінск «гарачы дзень трэццяга ліпеня 1944 року: наўкол гарэла зямля, неба вогненнымі слупамі працінала скрываўленыя дарогі …, па патрушчаных камянях лязгалі гусеніцы запыленых танкаў. «[5]. У дзень вызвалення Мінскашмат хто быў зайняті пошукам рідних, блізкіх, завісься горад, а асабліва сцени Галоўнага Паштампту былі аклеяны аб’явамі, каб, а дгукну ліcя родныя"[3].

Мінск стаў жыць, аднаўляцца «пекло завалаў бітай цэглы й абгарэлай драўніны». Мінск ў ти годину быў падобен на «цяжкахворага, котрі пачаў выздараўліваць"[8], мінскія сини „разбіралі завали й клалі першыя падмуркі …, яни мерзлі на рыштаваннях, працавалі па буд зве змены, не заўсёды былі сытыя…, ажывалі трамваі й першыя квартали нових вуліц. Ужо пахнула не куродымам, а смалою ачэсаных бэлек, вапнаю, пакостам, жалезам й потам муояроў й бетоншчыкаў. Хто ж яни былі?“ Мінск памятае» імёны й абліччы Дзяніса Булахава й Анфіла Філіпава, Ніны Бярозкінай й Лявона Баннага, Сямёна Місунова й Цімафея Фандо, Станіслава Ярашэвіча й Міхася Яроменкі".Сцены Мінска" сагрэты цяплом іх рук, іх дыханнем, іх сэрцамі .А за імі ішлі тысячы юнакоў й дзяўчат-салдатак й ўчарашніх aфіцэраў.Яны дзяўблі мёрзлую зямлю й клалі сцени аўтамабільнага й трактарнага заводу, узвадзілі карпусы інстытутаў й кінатэатраў…, за Кальварыяй вырас нові горад із Пушкінскім праспектам, із вуліцамі Маўра й Лынькова, Глебкі й Гурскага., праз колішнія склади фашысцкай праржавелай смерці пралегла першая трасу сталічнага метрапалітэна «[5].

І ў канцы агляда хацелася б прывесці цудоўныя словы Cяргея Грахоўскага: «Любімым складаюцца песні, любімых не забываюць не ў радасці, а ў гори любяць яшчэ мацней… Ніколі не пытайцеся ш закаханых, за што яни любяць: ніхто не ведае, ніхто не адкажа… Ёсць любоў так блізкага чалавека, так роднай зямлі, так сцежак маленства, так матчынай песні.І ёсць любоў так горада, складаная й невыказная, як радасць й біль. Любімы горад — для мяне заўсёды жывы неабходны, са сваім абліччам, са сваім характарам, .са сваім жыццём й сваімі марамі…» [5]. Гэтыя радкі Сяргей Іванавіч прысвяціў роднаму Мінску, Так няхай, паважаныя чытачы, мемуарна літаратура аб Мінску дапаможа лепш адчуць ўсё гэта, дыхнуць паветрам мінулага Мінска, стаць падарожнікам ў годині па рідним горадзе, каб всім нам із годнасцю рухацца ў будучыню із любоўю так роднага горада як у сэрцах так й ўчынках.

Спіс літаратуры:

1. Бядуля-Плаўнік, М. Добрі след/Марыя Бядуля-Плаўнік// Успаміны пра.

Змітрака Бядулю/ Cклад. Я.І.Садоўскі; К.А.Цвірка.- Мн.: Маст. літ., 1988.-C.13−20.

2. Вольскі У. Пра сябра/Віталь Вольскі// Успаміны пра Змітрака Бядулю/.

Cклад. Я.І.Садоўскі; К.А.Цвірка.- Мн.: Маст. літ., 1988.-C.120−127.

3. Гальбурт, А. Воспоминания/ Олександр Гальбурт.-Мн.: Энциклопедикс,.

2000. 61 c.

4. Гержидович, До. Історія мінського бухгалтера Кастуся Гержидовича.

/Кастусь Гержидович; Записав С. Крапивин// Нар. газ. 1994 .-9−11 ліп.- с.3−4.

5. Грахоўскі, З. Тры песні любові/С.Грахоўскі// І так було: Артыкулы.

Успаміны. Эсэ.-Мн.: Маст. літ, 1986. C.6−15.

6. Грахоўскі, С. Cавецкая, N 68 /С.Грахоўскі// І так було: Артыкулы.

Успаміны. Эсэ.-Мн.: Маст. літ, 1986. C.32−41.

Кіпель, Я. Эпізоды =Episode/ Яўхім Кіпель; Пад рэд. І. Урбановіч й З.

Саўкі. Нью-Йорк, 1998. 305 c.

7. Кавалёў, П. Сшытак у чорнай вокладцы: [Дзённік]// Кавалёў П. Судзі сябе сам: Апавяданнi й ўспаміны/ Павло Кавалёў.- Мн.: Маст. літ.,.

1992.-C.71−119.

8. Савёнак, А. Пачаткі беларускага школьніцтва ў Менску: [1918;1920 гг.:

Успаміны настаўніцы]/Апаленія Савёнак; Прадм. У.Арлова.// Крыніца.;

1996. № 10.-С.71−74.

9. Семяжон, Я. Яни яго ведалі/ Язэп Семяжон// Успаміны пра Змітрака.

Бядулю/ Cклад. Я.І.Садоўскі; К.А.Цвірка.- Мн.: Маст. літ., 1988.-C.56;

10. Cемяновіч, А. З пражытага й перажытага/ А. Семяновіч.- Мн.: «Беларускі кнігазбор», 2000.-316 с.