Адкуль пайшло Християнства на Білорусі

Мiнiстэрства адукацыi рэспублiкi Беларусь.

Школа № 65 р. Мiнска.

11 «Р» клас.

Хадакоўскай Надзеi.

Адкуль з’явiлася хрысцiянства на тэрыторыi Беларусi ?

Навуковы кiраўнiк:

Пабегайла ўладзiмiр

Уладзiмiравiч.

Мiнск — 2000.

року міністерство освіти республіки Беларусь.

Школа № 65 р. Минска.

11 «Р» класс.

Ходаковской Надежды.

ХРЕЩЕННЯ РУСИ.

Науковий руководитель:

Павлюкевич Владимир

Николаевич.

Мінськ — 2000.

АДКУЛЬ ПРЫЙШЛО ХРЫСЦІЯНСТВА НА БЕЛАРУСЬ?

Адгучалі святі й перазвоны саборных званоў із нагоды 1000-годдзя хрышчэння Усходняй Еўропы, прайшлі ўрачыстыя пасяджэнні й літургіі, зноў надышоў годину нястомных пошукаў й навуковага аналізу. Аглядаючы гади мінулыя, святкаванне юбілею, трэба адзначыць, што ён стаў адметнай із «яваю ў жыцці нашага грамадства. 1000-годдзе ў многім падштурхнула вяртанне народу духоўнасці, прымусіла нават зацятых атэістаў падумаць аб нечым больш каштоўным, чым «хліб наш надзённы». I калі не ўсе адразу ці пакрысе сталі вернікамі, то тут для большасці святкаванне хрысціянскіх угодкаў стала вобразным напамінам аб спрадвечнай гісторыі чалавецтва й народу, аб людскіх традыцыях, высокай духоўнасці й маралі.

Разам із тым 1000-годдзе паставіла, бадай, не менш пытанняў, чым адказаў. Алі гэта не тыя пытанні, якія на працягу двох гадоў гучалі із трыбун розных канферэнцый й ўрачыстых пасяджэнняў, са старонак усесаюзных часопісаў й нават раённых газет: як й дзе прымаў хрышчэнне князь Уладзімір, ставіў ці не ставіў на Кіеўскіх гарах крыж св. Андрэй Першазваны, прагрэсіўнай ці була із «ява хрысціянства ва Усходняй Еўропе й р. буд. На ўсе гэтыя пытанні ўжо даўно знойдзены адказы ў працах айцоў-багасловаў й ў спецыяльнай навуковай літаратуры. Іншая справа, што щоб званага «шырокага чытача» яни дайшлі толькі цяпер й абрынуліся на яго снежнаю лавінаю. Не абышлося й без яўнага ганьбавання «опіуму для народу» ў духу даўно правераных бальшавіцка-сталінскіх традыцый. Алі гаворка не пра тое.

У патоку святочнай хрысціянскай інфармацыі нават спрактыкаванаму ў гісторыка-багаслоўскіх пытаннях чалавеку цяжка було зразумець, адкуль узялося хрысціянства на Беларусі, яким яно було першапачаткова, як развівалася. У лепшым выпадку ў свядомасці засталіся імёны сапраўдных волатаў хрысціянскай культури: Ефрасінні Полацкай, Кірылы Тураўскага, Аўрамія Смаленскага, Сімяона Полацкага. Разам із тым, апісанне працэсу хрышчэння Усходняй Еўропы звялося так прыняцця рэлігіі св. князем Уладзімірам, хрышчэння кіяўлян, наўгародцаў. Пасля — так гісторыі кіеўскіх, наўгародскіх, пскоўскіх й падмаскоўных манастыроў. Пазней — так вядомай догми: «Масква — трэці Рим, а чацвёртаму не быць», так аб «яднання ўсходнеславянскага праваслаўя вакол маладой Маскоўскай дзяржавы.

Складалася ўражанне, што больш чым тысячагадовая гісторыя Беларусі ў гэтым ваколасвяточным «рушэнні» калі не ігнаравалася свядома то, як б мовіць, випала. Алі самісінькому справе ми травнем вынік шматвяковай расейскай імперскай палітыкі ў галіне навукі й культури, котрі, дарэчы, із зайздросным імпэтам быў падхоплены праваднікамі камуністычнай ідэалогіі. Стары-новы дагмат аб тым, што Білорусь — колішняе Полацкае княства — була састаўной часткай (правінцыяй) Кіеўскай Русі, меў на ўвазе, што й хрышчэнне гэтых зямель нічым не адрознівалася пекло Кіева ці Ноўгарада. Алі ці так гэта було самісінькому справе? Надышоў годину паставіць й гэта пытанне.

як справядліва лічаць праваслаўныя багасловы, пранікненне хрысціянства на землі ўсходніх слов’ян можна звязваць із перыядам пекло св. Андрэя Першазванага так княгіні Вольгі, р. ДТ. III—IX стст. пекло М. X. (Фнларет. Установленне хрнстнанства на Русі. Богословскне праці, .№ 28, М., 1987). Алі трывала яно пачало прыжывацца толькі ў канцы XI стагоддзя. Прычым адразу трэба заўважыць, што ўсходнееўрапейскія прасторы заставаліся того годину адзінымі нехрысціянізаванымі землямі Еўропы. Таму тут й скрыжаваліся інтарэсы каталіцка-апостальскага Рима й праваслаўнага Канстанцінопаля — Візантыйскай імперыі. Аб тым, што гэта було менавіта так, сведчаць, напрыклад, жыціі, перакладзеныя із латыні на стараславянскую мову, якія мелі распаўскджанне на землях Ўсходняй Еўропы: Бенедыкта Наварасійскага, Анастасіі Рымлянкі, святога Віта й інш. Сама княгіня Вольга, якаючи першая із кіеўскіх князёў прыняла хрысціянства, вяла адносна гэтага перамовы як із Канстанцінопалем, то й із Рымам. Яна звярнулася так германскага імператара Аттона 1 (936— 973 рр.) із просьбаю прыслаць у Шеў каталіцкіх святароў, што тлумачылася яе няўдалымі перамовамі із візантыйскім імпеііатарам Канстанцінам VII Багранародным пад годину паездкі ў Канстанцінопаль у 957 р. Безумоўна, того годину сама Вольга трымалася яшчэ паганскае віри. Разам із тым у Кіеве былі добра вядомыя й праваслаўныя місіянеры. Цяжка ўявіць, каб, із «явіўшыся ў сярэднім Дадняпроўі, яни не праявілі цікавасці так іншых зямель на поўнач пекло Кіева, якія ўжо былі вядомыя тагачасным сярэдневяковым гісторыкам.

Яскравым сведчаннем таму із «яўляецца лёс самога Андрэя Першазванага, котрі пасля наведвання «Кіеўскіх гір» адправіўся далей на поўнач па Дняпры так Ноўгарада, адтуль — у Скандынавію й далечіней, у Рим. Такім чынам, апостал прайшоў вядомым гандлёвым шляхам «із грэкаў у варагі». Гэты шлях ми часцей называецца «із вараг у грэгі» й, мабыць, невыпадкова. Праворуч ў тым, што землі Усходняй Еўропы, у тым ліку й Полацкага княства, на гэтым шляху былі толькі транзітным прамежкам. Асноўны гандаль ішоў паміж Усходам й Скандынавіяй, астатнія ж толькі карысталіся выгодамі гэтага гандлю. У сувязі із гэтым цікава адзначыць, што інша палова Х стагоддзя — годину шырокага распаўсюджвання ў Скандынавіі хрысціянства. Хрысціянства прыйшло сюди раней, чым ва Усходнюю Еўропу, дзякуючы шматлікім паходам нарманаў ажно так Міжземнага мору. Адпаведна й ўвагу так ўсходнеславянскіх зямель праяўлялі не толькі місіянеры із поўдня, але й й із поўначы.

Найбольшую цікавасць нам уяўляе епіскапская «Сага аб хрышчэнні», запісаная праз трыста гадоў аб падзеях канца Х стагоддзя. Галоўнай дзеючай асобай аповедзi із «яўляецца Торвальд Вандроўнік. Гэты чалавек, узведзены пасля смерці ў сан святога, прымаў чынны ўдзел у хрысціянізацыі Ісландыі. Адтуль ён выправіўся ў Ерусалім, дзе быў у вялікай пашане ў самога імператара й канстанцінопальскага патрыярха. Здзейсніўшы духоўны подзвіг паломніцтва, Торвальд вяртаўся ў Скандынавію цераз Кіеўскую Русь. Тут ён пакінуў па сабе памяць у выглядзе заснаванага «в Русі» манастыра Іаана Хрысціцеля. Са спасылкаю на скальда Бранда Вандроўніка, сага апавядае, што Торвальд памёр, то й не дайшоўшы так сваёй радзімы, й пахаваны «ў высокай гары па рэчышчы Дроўна», «розжарюючи царквы Іаана Хрысціцеля, непадалёк пекло Полацка». Гэта сага — першы па годині дакумент чи твор, у яким прыгадваюцца хрысціяне на землях Полацкага княства. Нагадаем яшчэ раз, што апісаныя ў їй падзеі датуюцца канцом X стагоддзя. Мабыць, гэта невыпадкова. Па-першае, таму, што ўжо ў канцы Х ст. Полацкая зямля аформілася як самастойнае незалежнае княства. Яе першы летапісны князь Рагвалод як паўнапраўны гаспадар «трымаў, валадарыў й княжыў» Полацкую зямлю. Па-другое, Рагвалод хутчэй за ўсё быў выхадцам із паўночнай Нарвегіі, фюлька (воласці) пад назваю Рогаланд. Таму цалкам зразумела, чаму другі скандынаў — Торвальд Вандроўнік вырашыў заснаваць манастыр менавіта ў Полацку.

Манастыр Іаана Хрысціцеля (Прадцеча) на Востраве ў Полацку дакументальна фіксуецца ў старажытных крыніцах із XIV стагоддзя. Некаторыя даследчыкі адносяць яго ўзнікненне так значна больш ранняга години. Алі рэшткі самога манастыра дагэтуль не знойдзены. Археалагічнымі й геафізічнымі даследаваннямі апошніх гадоў вызначаны толькі месцы перспектыўных пошукаў. Што так «высокай гары», така існуе й сёння непадалёку пекло былога манастыра. Пад годину вайны 1812 року в їй була збудавана артылерыйская батарэя, пазней — курган Слави 1941—1945 гадоў. Няма падстаў сумнявацца, што сага прыгадвае менавіта Полацк й полацкі манастыр. Што ж так дати заснавання манастыра, то дакладна яе могуць вызначыць толькі археалагічныя даследаванні. Прычым, калі будуць знойдзены рэшткі мураваных пабудоў (а мураванае дойлідства пачало распаўсюджвацца на Полаччыне толькі із інший паловы XI стагоддзя, то варта памятаць, што першыя хрысціянскія храми на нашых землях былі ўсё-ткі драўлянымі, а манастыры — пяшчорныя, як, напрыклад, у Кіеве, Пскові, нарэшце, й ў Палесціне.

Факт існавання ў Полацку напрыканцы Х стагоддзя хрысціянскага, праваслаўнага накірунку манастыра (не будзем забываць, што Торвальд быў у вялікай пашане ў канстанцінопальскага патрыярха) дазваляе крыху іначай паглядзець на асобы першых полацкіх князёў — Рагвалода й яго дачку Рагнеду. Шырокавядома летапіснае паданне, паводле якога барацьба за руку Рагнеды разгарэлася паміж кіеўскім князем Яраполкам Святаславічам й яго братам Уладзімірам Святаславічам наўгародскім, будучым хрысціцелем Русі. Абодва князі, як сведчаць крыніцы, былі паганцамі: Яраполк ужо меў жонку й Рагнедавай рукі прасіў у якасці інший жонкі. Абодва — й Яраполк, й Уладзімір — пакланяліся стодам (ідалам).

Алі ці була язычніцкай віри Рагнеда? Тое, што яно згаджалася стаць інший жонкай Яраполка, сёння ўжо не можа быць бясспрэчна прынята ў якасці доказу яе паганскай віри. Заручыны й жаніцьба того годину былі актам глибока палітычным. Па-другое, їй, безумоўна, була добра вядома гісторыя княгіні Вольгі — бабкі Уладзіміра й Яраполка, якаючи, стаўшы хрысціянкаю, кіравала народам паганскае віри й жыла ў яго асяроддзі. А гэта быў вялікі духоўны подзвіг.

Па-трэцяе, того годину у Полацку ўжо існаваў хрысціянскі манастыр на Востраве. А як вядома, галоўную стаўку ў місіянерскай дзейнасці святары рабілі на прадстаўнікоў княжацкай улады, баяраў й дружыну. Так адбывалася паўсюдна: у Заходняй Еўропе, у Скандынавіі й, як ми відаємо, ва Усходняй Еўропе. Таму пазбегнуць такога ўздзеяння не магла ані Рагнеда, ані яе бацька — Рагвалод. Нарэшце, чацвёртае, саме летапіснае паданне й сведчанне Цвярскога летапісу: Рагнеда робіць замах на жыццё Уладзіміра. «За тое, — тлумачыць яно, — што бацьку майго забіў й зямлю яго ў палон узяў, а тепер не любіш ані мяне, а ані сина нашага». як магла жанчына, адна із сямі афіцыйных жонак Уладзіміра-паганца, падняць на яго руку? У тагачасных умовах усеабдымнага патрыярхату, адпаведна агульна-еўрапейскаму рыцарскаму кодэксу, гэта немагчыма було нават уявіць!

Прасцей за ўсё ўчынак Рагнеды можна було б растлумачыць звычайнай жаночай рэўнасцю, што, дарэчы, й рабіла большасць гісторыкаў. Алі якаючи магла быць рэўнасць, калі мнагажонства ў тагачасным усходне-славянскім грамадстве — рэч больш чым звычайная. Яна — норма жыцця й залежала толькі пекло сацыяльнага становішча мужчыны, яго магчымасці пракарміць адну ці цьому жонак. I галоўнае, того годину таке палажэнне жанчыны був для яе абразлівым, хутчэй наадварот. Яе адносіны із мужам вызначаліся колькасцю народжаных дзяцей. Чым больш дзяцей — тым больш прыязнымі былі іх адносіны. А як вядома, Рагнеда нарадзіла Уладзіміру: Ізяслава (князя полацкага), Мсціслава (князя чарнігаўскага й тмутараканскага), Яраслава Мудрага (князя наўгародскага, затым — кіеўскага), Усевалада ды яшчэ дзвюх дачок.

Абразлівым становішча Рагнеды нам, сённяшнім, можа падацца толькі таму, што ўсе ми, атэісты ці вернікі, нясем у сваёй свядомасці хрысціянскія пастулаты, якія сталі заканадаўчымі нормамі нашага жыцця, адзін із якіх — кожны чоловік павінен мець адну жонку й наадварот: шкірна жонка — аднаго чоловіка. Таму абразіцца Рагнеда магла толькі ў тым выпадку, калі була хрысціянкаю, а тым больш — першаю (!) афіцыйнай жонкаю Уладзіміра. Усе астатнія — пасля яе. Апрача таго, дадалася помста за бацькоў, забітых Уладзімірам, за абрабаваную вотчыну — Полаччыну. Калі ж Рагнеда разам із синам Ізяславам була вислана із Кіева, а Уладзімір тым годинах ажаніўся ў чарговы й апошні раз на дачцэ візантыйскага імператара й прыняў хрысціянства, ён прапанаваў Рагнедзе выбраць сабе чоловіка із яго акружэння. Горда Рагнеда адмовілася, заявіўшы, што ў такім выпадку яно лепш стані нявестаю Хрыстовай. Пасля чаго прыняла пастрыг пад імем Анастасіі. У тыя годинник ўсходнеславянскія землі не ведалі жанчын манахінь. Па-другое, прыняць манашаскі сан, не прайшоўшы паслушэнства, а тым больш без віри ў Хрыста, було немагчыма. Адсюль можна зрабіць вывад, што Рагнеда так прыняцця хрысціянства була веруючай. А гэта магчыма толькі ў тым выпадку, калі із пастулатамі хрысціянства яно й, вядома, яе бацька Рагвалод былі знаёмыя так 970 року, р. ДТ.— так захопу Полацка Уладзімірам.

Таму невыпадкова, што першы князь адноўленай полацкай дынастыі — Ізяслаў, син Рагнеды й Уладзіміра, быў хрысціянінам. Калі верыць летапісам, ён быў «ціхі й лагодны», любіў й шанаваў царкву, чытаў святыя пiсанні, «і слезен, і зворушливий, і долготерпелив». Большасць гісторыкаў менавіта із імем гэтага князя звязвае хрышчэнне Полацкай зямлі. Алі адразу ўзнікае пытанне: а што ми, уласна кажучы, розуміємо пад хрышчэннем зямлі ці княства?

Хрышчэнне Кіева адбылося ў водах Дняпра, куды Уладзімір загадаў загнаць всіх гараджан, паўтарыўшы амаль даслоўна выраз Хрыста: «Хто не са мною, тієї супроць мяне». Ваяводы Уладзіміра — Пуцята й Дабрыня — Ноўгарад хрысцілі м’ячем й агнём. Гэта давала падставы лічыць, што падобным чынам адбылося й хрышчэнне Полацка. Алі чаму ў такім выпадку на старонках вядомых нам летапісаў няма звестак аб хрышчэнні Ізяславам Полаччыны? Калі прычынай лічыць адсутнасць полацкіх летапісаў, то нават у такім выпадку летапісцымніхі Кіева й Ноўгарада, якія падрабязна занатоўвалі ўсе звесткі, наўрад ці абмінулі б таку падзею. Што-што, а вялікі гвалт, накшталт наўгародскага, трапіў б ва ўсе летапісы, не толькі ўласнаполацкія. Аб гэтым сведчаць больш познія летапісныя запісы, якія тычацца Полацка, але й якія ми відаємо із кіеўскіх, наўгародскіх, суздальскіх, цвярскіх й інш. летапісаў. Адсюль вынікае, што гвалтоўнага хрышчэння Полацкага княства був. Чаму ж тады пралілася кроў язычнікаў у Ноўгарадзе? Таму што Ноўгарад быў даўняй, але й вольналюбівай вотчынай Уладзіміра. Вялікаму князю кіеўскаму було неабходна сцвердзіць палі мають рацію на гэты горад й яго воласць, падпарадкаваўшы яго не толькі адміністрацыйна, але й й духоўна. Падобных правоў на Полаччыну ён не меў, як не меў, відаць, й дастатковай зброі. Бо ў Полацку напрыканцы Уладзіміравага жыцця (12 апошніх гадоў) правіў син Ізяслава — Брачыслаў, вядомы сваёй смелай й незалежнай палітыкай. У Брачыслава, калі верыць летапісам й саг, былі больш трывалыя сувязі із Балта-Скандынаўскім світлам, чым із Кіеўскай Руссю. Нездарма на яго баку супроць Яраслава Мудрага біліся нармандскія дружыны. Апошняе відавочна тлумачылася тым, што полацкія князі свій радавод лічылі не адгалінаваннем Рурыкавічаў, а самастойным дрэвам Рагвалодавічаў. Пра што й летапіс паведамляе: «Адгэтуль уздымаюць меч Рагвалодавы ўнукі супроць унукаў Яраслава».

Такім чынам, сцвярджаць палю ўладу пераводам у хрысціянскую рэлігію ўсіх жыхароў княства полацкім князям патрэбы був. А із амбіцыямі кіеўскага ўладара Уладзіміра яни лічыліся мала. Тым не менш, полацкія князі прынялі хрысціянства. Праўда, ми няма падстаў сцвярджаць, што гэту рэлігію яни праводзілі ў якасці афіцыйнай. Хутчэй за ўсё із боці княжацкай улады був перашкод для натуральнага пранікнення хрысціянства ва ўсе сфери тагачаснага грамадства. Вядома, што развіццё новай рэлігіі ва ўсходнеславянскіх землях ішло па схемою: князь — дружына — горад — вёска. Разумеючы перспектывы новай ідэалогіі, новыя магчымасці, якія яна нясла дзяржаве й народу, шырокія агульнаеўрапейскія палітычныя вигоди, палачане паступова схіляліся так хрысціянства праваслаўнага ўзору.

У сувязі із гэтым цікава прасачыць за летапіснымі звесткамі аб полацкіх князях тых часоў. У «Аповесці мінулых часоў» пры апісанні падзей пачатку — сярэдзіны XI стагоддзя трапляецца вельмі цікавы, нешматслоўны блок паведамленняў, прысвечаных Полацку: смерць Рагнеды-Анастасіі (1000), смерць Ізяслава (1001), смерць Усяслава (1003), вакняжэнне Брачыслава (1003), паход Брачыслава на Ноўгарад (1021) й яго барацьба із Яраславам Мудрим. У гэтым полацкім блоку апынуўся артыкул «Перанесены святыя ў святу Багародзіцу» (1007). Аб якіх святих й якой царкве ідзе гаворка?

Першыя кіеўскія (у далейшым — агульнарускія) святыя Барыс й Гліб, паздрадніцку забітыя трэцім братам — Святаполкам, былі кананізаваны ніяк не раней смерці іх бацькі— князя Уладзіміра Святаславіча 15 ліпеня 1015 року, а дакладней, як лічаць сучасныя даследчыкі, паміж 1020 й 1039 гадамі. Перанесены ж у нову вышгародскую царкву яни былі яшчэ пазней — у 1072 годзе, аб чым ёсць адпаведны запіс в жа «Аповесці мінулых часоў». Іншых святих того годину у Кіеве, як й ў Ноўгарадзе, й быць не магло. Тлумачыцца гэта тым, што ўсходнеславянская царква цалкам залежала пекло канстанцінопальскай метраполіі, дзе павінна була зацвярджацца будь-яка кананізацыя. Адсюль вынікае, што гэтыя святыя не маглі быць кіеўскага ці наўгародскага паходжання.

Якаючи царква, прысвечаная Багародзіцы, прыгадваецца ў летапісе? Тією годину (1007) найбольш славутай, безумоўна, була кіеўская, вядомая пад назвай Дзесяцінная. Алі мала хто із даследчыкаў адзначае, што ў гэтыя ж годинник аналагічная царква була ў Полацку.

Летапісны запіс 1158 року ведае нават дзве царквы ў Полацку, прысвечаныя Багародзіцы. Каб іх адрозніць, летапісец адну называе «старої». Якаючи царква магла лічыцца «старої», калі ў XII стагоддзі у Полацку толькітолькі пачалося шырокамаштабнае будаўніцтва мураваных храмаў? 3 дзесяці вядомых нам сёння старадаўніх полацкіх храмаў дзевяць адносяцца так XII стагоддзя. I толькі адзін — Сафійскі сабор — так XI. Разам із тым у гарадах, дзе існавалі падобныя саборы (Канстанцінопаль, Кіеў, магчыма, й Ноўгарад), яни не былі першымі культавымі хрысціянскімі пабудовамі. як немагчыма адразу паганцу стаць хрысціянінам, тым больш пад прымусам, так немагчыма адразу збудаваць вялікі храм Сафіі — сімвал й сутнасць віри. Хрышчэнне — гэта не рэвалюцыя ў яе крывава-гвалтоўным разуменні, гэта доўгі, паступовы працэс перамены чалавечай свядомасці, маралі, культури. Таму ўзвядзенню Сафійскага сабора ў Полацку абавязкова павінна була папярэднічаць будоўля іншых храмаў. Адным із храмаў, як ми казалі вышэй, быў, відаць, храм манастыра Іаана Прадцечы на Востраве. Другім — Багародзіца Стара. На нашу думку, менавіта яно й згадваецца ў летапісе пад 1007 годам.

Алі ў такім выпадку паўстае й інше пытанне: мошчы якіх полацкіх святих маглі быць перанесены ў Багародзіцу Стару? Перш чым адказаць на гэта пытанне, давайце памяркуем: а ці маглі наогул у Полацку быць палі святыя?

Калі ми гаворым аб залежнасці кіеўскай праваслаўнай метраполіі пекло Візантыі ў інший палове Х стагоддзя, то травнем рацыю, бо менавіта пекло канстанцінопальскага патрыярха Кіеў, а й за ім й Ноўгарад прынялі хрост. I гэтая падзея «адгукалася» кіеўска-маскоўскай праваслаўнай царкве ажно так 1448 року, калі яно, нарэшце, стала цалкам незалежнай — аўтакефальнай. як ужо гаварылася, няма доказу, што Полацкае княства прымала хрышчэнне пекло Кіева. Адсюль вынікае, што Кіеў було быць пасрэднікам паміж Канстанцінопалем й Полацкам у выбары віри. Такім чынам, пасрэднікам быў нехта іншы, чи яго зусім не было.

Царкоўна-палітычны розклад у Еўропе канца Х — пачатку XI стагоддзяў быў вельмі складаны й не так на карысць праваслаўнага Канстанцінопаля. Каталіцкія — рымскія місіянеры — праяўлялі значна больш імпэту ў далучэнні так апостальскай царквы нових парафіянаў. Ужо ў інший палове Х стагоддзя рымская царква сцвердзіла свій уплыў на землях палякаў, чэхаў, харватаў. Абапершыся на агрэсіўную палітыку германскага караля — імператара Аттона I, яно пранікае на землі венграў, лужычан, палабскіх слов’ян. У канцы Х ст. рымскі абрад прыняў польскі князь Мішка, а ў 1000 р. була заснавана сама ўсходняя того годину архіепіскапская кафедра ў Гнёзна. 3 960 па 1000 рр. Кіеў навідала шэсць місій. Князь Святаполк Тураўскі, больш вядомы як «Акаянны», быў вялікім прыхільнікам каталіцтва. Яго жонка, дачка польскага караля Баляслава Харобрага, прыехала так свайго чоловіка разам із духоўнікам — епіскапам калабжэгскім Рэйнбергам. Хутчэй за ўсё ў гэты годину узнікае ў Тураве каталіцкая царкоўная кафедра. Пазней яно прыгадваецца ў КіеваПячэрскім пацерыку пад 1105 р. У нейкай ступені з-за віри паміж Святаполкам й яго бацькам Уладзімірам Хрысціцелем адбылася зварювання, у выніку якой Святаполк, яго жонка й Рэйнберг былі пасаджаны ў турму. Апошні там й памёр. А нянавісць так Святаполка захавалася на працягу многіх стагоддзяў не толькі таму, што ён забіў сваіх братоў Барыса й Гліба, а й таму, што патураў іншай пекло праваслаўя веры.

Вось у гэтых складаных палітычна-царкоўных стасунках перад Полацкай зямлёю паўстаў выбар, як захаваць незалежнасць, не падпасці пад уладу Кіева цераз праваслаўе ці пад уладу Польшчы й Папежа цераз каталіцтва. А ў тієї жа годину не застацца ў паганскай адзіноце сярод хрысціянскай Еўропы. Шлях быў адзіны: прымаць хрысціянства й паступова яго распаўсюджваць, але й так, каб не выпускаць рэальнай улады са сваіх рук. А гэта було магчыма толькі пры ўмове пабудовы полацкай царквы як аўтакефальнай із улікам мясцовых традыцый. Гаварыць пра першапачатковую незалежнасць полацкай царквы ў нас ёсць падставы, таму што пранікненне хрысціянства сюди ішло самастойна як із поўдня, то й поўначы й захаду. Прычым, нягледзячы на тое, што заходняя каталіцкая царква була значна бліжэй за візантыйскі ўсход, абраны быў грэчаскі абрад. Па-другое, (й на гэта чамусьці не звярталі ўвагі папярэднія даследчыкі) першы вядомы нам полацкі епіскап Нікіфар быў грэкам. Єн ніяк не быў залежным пекло Кіева, бо ў 1092 годзе яго паставілі мітрапалітам Кіеўскім. Таке стаўленне адбывалася толькі із ласкі канстанцінопальскага патрыярха. Адсюль вынікае, што ў Полацку ён міг із «явіцца толькі па накіраванню таго ж патрыярха, р. ДТ.— напрасткі із Візантыі. Наступны епіскап із «яўляецца ў Полацку толькі ў 1104 годзе пасля смерці Усяслава Чарадзея, вядомага сваёй незалежнай самастойнай палітыкай. Ці можа гэта азначаць, што ў Полацку 12 гадоў був свайго епіскапа? Вядома, не. Алі паколькі ён трапляў у Полацкае княства ў абыход Кіева, то ми не згадваецца ў кіеўскіх ці якіх іншых летапісах.

Тое самае справядліва й так полацкай епіскапскай кафедри так 1092 р. Яна павінна була існаваць пекло години будаўніцтва полацкага Сафійскага сабора (1050— 1055), бо й раней. Апрача таго, Полацкае княства спрадвеку славілася сваімі моцнымі паганскімі традыцыямі. Яни былі абумоўлены ў першую чаргу поліэтнічным складах жыхароў княства, дзе сплялася ў адну тугу ніць балцкая й слов’янська кроў. Менавіта паганства ў многім було падставаю для кансалідацыі рознаэтнічных зямель вакол Полацка, яно було апірышчам у XI стагоддзі князю Усяславу Чарадзею ў барацьбе за незалежнасць сваёй бацькаўшчыны. Дарэчы, абедзве гэтыя із «яви — незалежнасць й паганства — і натомість хрысціянскай Еўропы мелі свій вобразны сінонім — «Бели». Ці не адсюль пайшла Біла Русь? Назва, якаючи, як вядома, упершыню зафіксавана ў заходнееўрапейскіх крыніцах пачатку XIV стагоддзя. У сувязі із апошнім цікава, што сучасныя гісторыкі (у прыватнасці, доктар навук, прафесар У. Сядоў) лічаць, што гаварыць аб суцэльнай хрысціянізацыі Полацкай зямлі так канца XIII — пачатку XIV стагоддзя проста не выпадае. Аб гэтым сведчыць й сучасная этнаграфія. Найбольшую колькасць паганскіх перажыткаў, этнонімаў, тапонімаў на тэрыторыі Усходняй Еўропы налічваецца менавіта на Беларусі.

Вось й атрымліваецца, што першае стагоддзе «пераможнага шэсця» праваслаўнага хрысціянства па Усходняй Еўропе, на Полаччыне ішло побач із захаваннем, а ў некаторых выпадках нават із падтрымкаю паганскіх звычаяў й стварэннем самастойнай полацкай епіскапіі пры непасрэдных прамых стасунках із Канстанцінопалем. У такім выпадку толькі візантыйскі патрыярх міг даць дазвол на кананізацыю мясцовых святих. Апошнія ў будь-який мясцовай незалежнай царкве адыгрываюць надзвычай важливу функцыю. Канстанцінопаль быў зацікаўлены ў хрысціянізацыі Полаччыны па ўсходняму абраду, Полаччына — у кананізацыі сваіх святих, а цераз іх — у сцвярджэнні сваёй незалежнасці. Вось такімі першымі беларускімі святымі й маглі паўстаць мнішка РагнедаАнастасія, побожними Ізяслаў й памёршы малалетнім Усяслаў (1003). Магчыма, што так іх быў далучаны й святі Торвальд. Тое, што іх імёны згубіліся ў святцях за смугою вякоў, не дзіва. 3 1104 року епіскапы, якіх рукапакладалі ў Полацк із Кіева, праводзілі палітыку выключна ў інтарэсах Кіеўскай імперскай дзяржавы. Яна була накіравана на розвал Полацкай зямлі й падначаленне яе асобных частак Кіеву чи Смаленску. Алі гэтыя спадзяванні не спраўдзіліся: магутная некалі «Імперыя Рурыкавічаў» трашчала па ўсіх швах. Тым не менш, із утварэннем Маскоўскай цэнтралізаванай дзяржавы палітыка праваслаўя на Беларусі працягвалася ў тым жа накірунку, толькі не ў бік Кіева, а ў бік Масквы. Наколькі яна була паспяховай, ми бачым нават сёння, калі ніводны праваслаўны храм на Беларусі не вядзе набажэнства на беларускай мови. Алі гэта ўжо дзень сённяшні.

Папярэднічала гэтаму восем стагоддзяў існавання праваслаўя на Беларусі. Уплыў непасрэдных сувязей Візантыі із Полаччынай найбольш яскрава назіраўся ў XII стагоддзі. Яни былі настолькі трывалыя, што нават права Кіева пакладаць у Полацк сваіх епіскапаў не магло іх парушыць. Сведчаннем таго можа быць уся гісторыя мастацтва й культури Полацка XII стагоддзя. Прыгадайма: сярод шматлікіх храмаў, якія ўжо існуюць у Полацку, того годину у Бельчыцкім манастыры быў так кликані «храм-трыконх», адзіны аналаг якога ва ўсходніх, блізкіх так Полацкага княства, землях Смаленшчыны. Затое непадалёку пекло Візантыі — у Сербіі й Харватыі — падобных храмаў безліч. Дойлід, будаўнік гэтага храму, міг быць выхадцам толькі із тых зямель. Хто ведае, ці не адыграла ролю тое, што адна дачка Рагнеды-Анастасіі була замужам за чэшскім князем Баляславам III Рудым, іншу — за прынцам угорскім Леслам Сарам Лисим. Толькі дойлід тієї знік гэтак жа нечакана, як й із «явіўся. Прыблізна ў гэты ж годину у Полацку із «яўляецца другі дойлід — Іаан, котрі будуе для Ефрасінні Полацкай храм Спаса Праабражэння. Менавіта яму належыць аўтарства крыжова-купальнага храму із висока ўзнятым барабанам, якіх дагэтуль не будавалі ў землях Кіеўскай Русі. Менавіта тут упершыню із «явіліся ў архітэктуры «какошнікі», якія сталі сімвалам усходне-славянскай архітэктуры. Адкуль раптам міг із «явіцца такі майстар, нябачнай раней праваслаўнай архітэктуры? Адкуль у фрэсках таго ж храму візантыйская суровасць лікаў, сцятасць вуснаў? Для Спаскага храму майстар Лазар Богша ў 1161 р. робіць узвіжанскі шасціканцовы крыж, аздоблены перагародчатымі эмалямі. Адкуль узялася така незвычайная форма крыжа, калі на тэрыторыі Усходняй Еўропы яно дагэтуль нідзе не сустракалася? Можа, зноў-такі із Візантыі, дзе була мода на падобныя крыжы? I, нарэшце, сама Ефрасіння Полацкая, атрымаўшы каштоўныя падарункі пекло імператара Мануіла Камніна й патрыярха Лукі Хрызаверга (у прыватнасці, кнігі й абраз Божай Маці, напісаны самім евангелістам Лукою), выправілася ў святе паломніцтва ў Палесціну цераз Канстанцінопаль, дзе сустрэлі яе із пашанаю. Яскравым доказам таго, што ў Візантыі памяталі аб першых полацкіх святих, стала кананізацыя самої Ефрасінні. Полацкая ігумення памерла ў Ерусаліме ў 1173 годзе й спачатку була там й пахаваная. У хуткім годині, напрыканцы таго ж XII стагоддзя, у яе гонар былі складзены Трапар й Сціхіра. Канцом XII — пачаткам XIII стагоддзя, як лічаць даследчыкі, датуецца напісанне першага жыція Ефрасінні Полацкай. А гэта магло быць толькі із нагоды яе далучэння так сонму святих. Нагадаем, што кіеўская княгіня Вольга, хоць й шанавалася із XI стагоддзя, була кананізавана толькі ў XIII.

Усё вышэйзгаданае прымушае нас лічыць, пакуль што ў якасці гіпотэзы, што хрысціянства па праваслаўнаму абраду прыйшло на Білорусь непасрэдна із Візантыі, Канстанцінопаля. Няма сэнсу спрачацца, наколькі прагрэсіўнай й неабходнай була Полаччыны нова рэлігія. як усё новае, яно несла ў сабе прагрэсіўны пачатак, але в першым етапі спрыяла станаўленню Полацкага княства ў якасці самастойнай й незалежнай дзяржавы. На вялікі шкода, пазней, калі ішоў так завяршэння працэс утварэння ўсходнеславянскіх нацый, праваслаўе не змагло «перабудавацца» із улікам інтарэсаў гэтых нацый. Цень старадаўняй імперскай палітыкі пакрывала сабою дзейнасць Рускай праваслаўнай царквы, якаючи заставалася «рускай» й ў Літве, й ў Лівоніі, й ў Маларосіі. Гэтую нягнуткасць праваслаўя спрабавала скарыстаць апостальская рымская царква, якаючи даўно ўжо адышла пекло дагмата пропаведзі Закону Божага выключна на адной мови. У выніку на Беларусі із «явілася царкоўная Унія, дзе фармальнае прызнанне Папежа главою було хутчэй із «едлівым рэверансам у бік Масковіі й праваслаўнага патрыярха, чым фактычным яму падпарадкаваннем. Унія на Беларусі — размова асобная. Яе росквіт прыпадае на росквіт новай беларускай дзяржавы — ядра й душы Вялікага Княства. I калі «Трэцяму Риму» спатрэбілася пасля вайсковага захопу падпарадкаваць сабе Білорусь яшчэ й ідэалагічна, дык гэта рабілася шляхам гвалтоўнага вынішчэння уніяцкай царквы й яе вернікаў.

Звычайна, калі прыгадваецца Унія, заўсёды задаецца адно й тое ж пытанне: ви што, за адраджэнне уніяцтва на Беларусі? А чаму не? Толькі за адраджэнне уніяцтва, як й праваслаўя, як й каталіцызму, мусульманства (беларускія татари), іудаізму. Права на існаванне маюць усе канфесіі, як й болыпасць сект. Іншая справа, яким мэтам служыць несучи ці іншая царква. Тое, што яна сёння — частка палітыкі й ідэалогіі, бясспрэчна. Пытанне стаіць іначай. Ці будзе весціся набажэнства ў касцёле на польскай мови, пасля чаго спрадвечны беларус не толькі будзе пагарджаць сваёй мовай, але й й адчуваць на сабе комплекс непаўнацэннасці «поляка малага» на «крэсах усходніх», ці будзе весціся служба на расейскай мови, пасля якой застаецца комплекс «малодшага брата», прычым нават не другога, а трэцяга, й не беларуса, а «росіянина з зіпсованим наречием».

Гісторыя паказвае, што агульначалавечыя, агульна-гуманістычныя Божыя словы тым хутчэй дойдуць так душы народу, чым хутчэй загучаць яни на мови народу із царквы, якаючи на справе клапоціцца аб лёсе й будучыні гэтага народа.

Лiтаратура.

1. Круглов А. А. «Сутність і походження релігій». 2. А. Д. Сухов, А. Кузьмін «Запровадження християнства». 3. Мень А. «Історія релігій на Русі». 4. І.І. Скворцов-Степанов «Сутність релігій». 5. Спогади про православ'ї у Стародавній Русі. 6. Початок Шляхи. 7. Християнство і Русь. 8. Курбатов Г. Л. «Християнство і античність». 9. «Католицизм Без маски». 10. Сторінки з минулого. 11. «Питання атеїстичного виховання знає СРСР». 12. «Про причини існування й шляхах подолання релігійних пережитків». 13. «Дослідження з минуле й філософії». 14. «Атеїстичне виховання учнів у позакласної роботі». 15. «Питання наукового атеїзму». 16. «Матеріали членів Імператорської Академії наук». 17. Коялович М. О. «Історія російського самосвідомості історичними пам’яткам і науковим творів». 18. «Славяноведение в дореволюційної Росії». 19. «Радянська історична енциклопедія». 20. «Велика радянська енциклопедія». 21. Бобровський П. «Матеріали для географії і статистиці Росії, зібрані офіцерами Генеральського штаба».