Замкавае дойлідства Беларусі

Замкавае дойлідства Беларусі

Марыя Ладуцька.

Уводзіны

Творы мастацтва й, ў прыватнасці, архітэктуры, уяўляюць вялізарную каштоўнасць не толькі таму, што фіксуюць гісторыю народу, але й й таму, што ўвасабляюць у сябе яго творчы патэнцыял, асаблівасці светаўспрымання, талент й вытанчанае пачуццё прыгожага. Замкавае дойлідства — адна із найбольш цікавых старонак гісторыі беларускай культури, каштоўны дыямент нашай нацыянальнай спадчыны. Яго развіццё адбывалася даволі працяглы перыяд — усяго некалькі стагоддзяў. Таму сучаснікі маюць выдатную магчымасць на прыкладзе гісторыі замкавага будаўніцтва прасачыць тыя змены, якія адбываліся ў эканамічным, палітычным, культурним й паўседзённым жыцці нашых продкаў.

Замкам звычайна называюць ваенна-фартыфікацыйны комплекс, котрі складалаўся із некалькіх замкнёных абарончых збудаванняў. Замак — гэта таксама ўмацаванае жыллё феадала, назва некаторых палацаў ці вялікіх панскіх дамоў /15, р. 4/. У краінах Еўропы іх будаўніцтва звычайна звязваюць із эпохай сярэднявечнага феадалізму, калі замкі служылі надзейным умацаваннем пекло частай пагрозы із боці шматлікіх ворагаў. У гади цяжкіх выпрабаванняў, калі пад пагрозай було саме існаванне народу, замкі станавіліся для людзей домівках, школай мужнасці й адзінства.

Існавалі замкі й на беларускіх землях. Даследчыкі адносяць пачатак іх будаўніцтва так XII ст./12, з. 402/, калі на Беларусі імкліва развіваліся феадальныя адносіны й раслі гарады. У тієї жа годину, беларускія княствы часта станавіліся арэнай для міжусобных войнаў й знешніх нападаў. Алі перыяд найбольш актыўнага развіцця замкавага дойлідства прыпадае на XIV — XVIII стст. Яго можна назваць класічным. Менавіта таму дадзены перыяд й обрані для майго навуковага даследавання.

Трэба адразу ж падкрэсліць, што тэма замкавага дойлідства адносна добра вывучана беларускімі гісторыкамі. Наогул, даследаванне архітэктурнай спадчыны ў еўрапейскіх краінах пачалося ў XVIII ст. Алі канчаткова новае станаўленне так нацыянальнай архітэктуры сфарміравалася ў першай палове XIX ст. пад уплывам эстэтыкі рамантызму, што выявілася найперш у літаратуры. Пад уплывам рамантызму пачалі паступова вывучаць помнікі дойлідства й ў Расійскай імперыі, у склад якой увайшла у канцы XVIII — пачатку XIX ст. Білорусь. Першымі звярнулі ўвагу на старажытныя замкі й бажніцы гісторыкі, мастакі, краязнаўцы й археолагі.

Наш зямляк Тэадор Нарбут, аўтар шматтомнай гісторыі беларускага й літоўскага народаў, даследаваў Лідскі замак, асабліва замкавыя вежы, рэшткі якіх тады яшчэ захоўваліся на значную вышыню. Другі гісторык Міхал Балінскі апісаў Крэўскі й Гальшанскі замкі, вывучаў помнікі Смаргоні, Лиску, Ляхавіч, Слуцька, Быхава, Пінска й іншых гарадоў. Помнікі старажытнай архітэктуры Беларусі - замкі, цэрквы, касцёлы й інш. — вывучаў вядомы беларускі археолаг ХІХ ст. Канстанцін Тышкевіч, котрі стварыў у сябе на радзіме, у Лагойску, музей старажытнасцей. У прадэсе абследавання помнікаў була вывучана гісторыя развіцця тэхнікі каменнай муроўкі, эвалюцы будаўнічых матэрыялаў (цэглы, дахоўкі, плітак падлогі) й архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі (фасадныя пліткі й кафля) /10, з. /. Апісаннем беларускай нацыянальнай спадчыны займаўся вучоны, пісьменнік й краязнавец А. Р. Кіркор.

Ужо ў пасляваенны перыяд палі працы праблеме замкавага дойлідства прысвяцілі М. Ткачоў, У. Чантурыя, Ю. Якімовіч, А. Лакотка й р. буд. Вялікую роботу за минулий апошнія 30 гадоў правялі мастацтвазнаўцы й гісторыкі беларускай архітэктуры. Некалькі прац па гісторыі старажытнага дэкаратыўнаўжытковага мастацтва й архітэктуры надрукаваў Міхаіл Кацар. Пад кіраўніцтвам Уладзіміра Чантурыі праведзены абмеры пошукаў беларускага дойлідства й абследаваны гістарычныя цэнтры ў цэлым шэрагу гарадоў рэспублікі. ён аўтар некалькіх падручнікаў й манаграфій па гісторыі беларускай архітэктуры.

Тамара Чарняўская прысвяціла манаграфіі помнікам старажытнай й сучаснай архітэктуры Магілёва, Віцебска й Мінска (апошняя ў сааўтарстве із Аленай Пятросавай) /9, з. /. Драўлянае дойлідства беларускага Палесся добра пададзена ў кнізе Юрыя Якімовіча. Цікавую працу пра архітэктуру палацаў й старадаўніх сядзіб XVIII — пачатку XIX ст. напісау Анатоль Кулагін /8/. Сумесна із Валянцінай Караткевіч ён выдаў кнігу аб помніках Слоніма. Пяру даследчыка належыць таксана капітальная манаграфія, прысвечаная беларускаму ракако. Разнастайнае ўбранне інтэр «ераў можна ўбачыць у каляровых альбомах, складзеных Надзеяй Фёдараўнай Высоцкай /2/.

Вялікім укладів у справу вывучэння й аховы нашай архітэктурнай спадчыны із «яўляюцца сямітомны «Збор помнікаў гісторыі й культури Беларусі «й пяцітомная «Энцыклапедыя літаратуры й мастацтва Беларусі «. Выйшлі ў світло першыя тры тамы шматтомнага выдання «Гісторыя беларускага мастацтва » .

Даследчыкамі быў выказаны шэраг навуковых думак, якія сталі асновапалягаючымі. У прыватнасці, даследчыкі паказалі, што развіццё замкавага дойлідства XIV — XV стст. на беларускіх землях крейди складаны характар. Яно спалучала як мясцовыя ўласна беларускія традыцыі, то й елементи заходяга дойлідства. У гэтай сувязі асабліва цікавым уяўляецца разгляд развіцця замкабудавання на Беларусі ў агульнаеўрапейскім кантэксце.

Мэта маёй працы — даць комплексні аналіз замкавага дойлідства Беларусі XIV — XVIII стст. у кантэксце агульнаеўрапейскай палітычнай, эканамічнай й культурнай гісторыі. У гэтай сувязі я паставіла перад сабою дзве асноўныя задачы:

Вызначыць асноўныя етапи й паказаць асаблівасці замкавага дойлідства на беларускіх землях XIV — XVIII стст.

Ахарактарызаваць замкавыя комплекси Беларусі ў XIV — XVIII стст. як абарончыя, эканамічныя й культурныя цэнтры.

У дадзенай працы мені б хацелася не проста абагульніць вопыт папярэдніх даследчыкаў, а знайсці новыя фактары развіцця замкабудавання, якія маглі б істотна паўплываць на сучаснае бачанне праблем развіцця культури й фартыфікацыйнай справы на Беларусі.

Глава І. Развіццё замкабудавання на беларускіх землях у XIV — XVIII стст.

Замкамі называюць ваенна-фартыфікацыйныя комплекси, якія складаюцца із некалькіх замкнёных абарончых збудаванняў. У краінах Еўропы іх будаўніцтва звычайна звязваюць із эпохай сярэднявечнага феадалізму, калі замкі служылі надзейным умацаваннем пекло частай пагрозы із боці шматлікіх ворагаў.

На самої справе, будаўніцтва буйних драўляных й мураваных умацаванняў вялося на працягу некалькіх тысячагоддзяў. Ужо гарады старажытнага Ўсходу былі абнесены моцнымі сценамі. Вядомы былі крэпасныя фартыфікацыі й ў антычным свеце. Алі пасля нашэсця варвараў традыцыі антычных архітэктараў у краінах Заходняй Еўропы былі забытыя. Мураваныя будынкі канешне ж узводзіліся, аднак яни не адрозніваліся вытанчанасцю форм, часта нават не былі разлічаны на даўгачасовае існаванне. Таму рэшткаў мураванай архітэктуры VI — IX стст. захавалася зусім мала.

На землях усходніх слов’ян так прыняцця хрысціянства традыцыі будавання із камення й кірпіча практычна не існавала. Галоўным будаўнічым матэрыялам тут служыла дрэва. Яно було вельмі танным (в тієї годину ляси пакрывалі велику частку беларускіх земляў), лёгка апрацоўвалася, але й будынкі із дрэва хутчэй разбураліся, чым мураваныя. У канцы Х ст. із Візантыі на ўсходнеславянскія землі прыходзіць праваслаўе. У ХІ - ХІІ стст. будуюцца першыя мураваныя цэрквы. Менавіта будаўніцтва храмавых комплексаў дае вопыт мураванага дойлідства мясцовым майстрам. У Полацку й Гродна ўзнікаюць першыя архітэктурныя школи.

Заходнееўрапейскія майстри таксама зведалі ўплыў візантыйскага мастацтва. Так 1000 р. чуткі пра хуткі канец світу стрымлівалі развіццё манументальнай творчасці. Алі пасля таго, як чалавецтва мінула гэты «ракавы кордон «заходнееўрапейскія краіны ахапіла эпідэмія будаўніцтва. Аўтар гістарычнай хронікі тых гадоў Рауль Глабер пісаў: «Прыблізна праз тры гади пасля 1000 року былі адбудаваны нанава базілікі амаль ва ўсім свеце… Можна сказаць, што ўвесь світло адзінадушна скінуў старе рубішча, каб адзецца ў беласнежную вопратку цэркваў «/Цыт. па 1, з. 59 — 60/.

У ХІ ст. у архітэктуры Заходняй Еўропы ў выніку сумяшчэння мясцовых й візантыйскіх традыцый фарміруецца раманскі стыль. Ён характарызаваўся масіўнасцю збудаванняў, неразрыўнасцю пласкасцей сцен, вузкімі аконнымі аркавымі праёмамі, галоўнай роляй фасаду, а таксама інтэр «ераў й матыва аркад. Галоўным будаўнічым матэрыялам становіцца камінь. Алі прыкладаў цывільных забудоў раманскага стылю засталося няшмат, й большасць із іх — замкі. Так, замак Лашэ (канец Х ст.) у Францыі ўяўляў сабою прамавугольную чатырохпавярховую вежу-данжон, функцыіямі якой былі абарона й месца для жылля буйнога феадала. Пазней прамавугольныя вежы былі замінені круглымі. Напрыклад, пабудаваны ў ХІІ ст. Рычардам Львінае Сэрца ў Нармандыі замак Гайар меў круглі данжон, абнесены сценамі /1, з. 62 — 63/.

Абарончыя вежы тыпа данжонаў будаваліся й на беларускіх землях. Прыкладна паміж 1276 й 1288 рр. вядомы «градаруб «Алекса па загаду князя Ўладзіміра Васількавіча ўзвёў на рацэ Лясной мураваны Камянецкі слуп ці Білу Вежу. Крыніцы сведчаць пра тое, што вежы, падобныя на Камянецкі слуп, былі пабудаваныя ў Брэсце, Гродна, Полацку, Тураве й Навагрудку /13, з 6-ї -10/. ХІІ - першая палова ХІІІ стст. вядомыя ў беларускай гісторыі як перыяд феадальнай раздробленасці. У гэты годину адбываюцца ўнутраныя феадальныя сутычкі, паходы на беларускія землі літоўцаў, нямецкіх крыжакоў й татар. Таму не дзіва, што князі імкнуліся пабудаваць моцныя фартыфікацыі. Гэта стала магчымым дзякуючы развіццю мясцовага ваеннага будаўніцтва, а таксама ўплыву заходнееўрапейскіх традыцый.

Вопыт, набыты майстрамі ХІІІ ст. не прайшоў дарма. Ужо ў XIV ст. адбываецца сапраўдны ўсплеск замкабудавання на беларускіх землях. Аднаўляюцца абарончыя збудаванні беларускіх гарадоў. Будуюцца новыя замкі ў Лідзе й Крэва. Будаўніцтва апошніх було цесна звязана із будаўніцтвам мураваных замкаў у Вільні й Троках. Вось як апісваў Віленскія замкі А. Р. Кіркор: «На гары красаваўся велічны, значна ўмацаваны замак із трымя вежамі, акружаны валам. Розжарюючи падэшвы гэтай гары цягнуўся ніжні замак, названі Крывым Градам «/6, з. 141/.

На змену вежам-данжонам прыходзяць замкі-кастэлі. Слова «кастэль «паходзіць пекло старафранцузскага «castel », што значыць «невялікі замак ». У адрозненні пекло данжонаў, кастэлі мелі замкнёны характар. Будаваліся яни ў формі чатырохкутніка. Вежы й іншыя пабудовы (жылыя карпусы, царква, брама) злучаліся мураванымі сценамі. Унутры кастэлю знаходзіўся замкавы двір. Кастэлі маглі выконваць адначасова функцыі крэпасці, жылля феадала й яго гарнізона.

Лічыцца, што замкі-кастэлі пачалі будавацца ў краінах Заходняй Еўропы ў ХІІ ст. Іх распаўсюджванне було выклікана новим ваенным вопытам заходнееўрапейскіх рыцараў. Пад годину крыжовых паходаў на Блізкі Ўсход перад імі паўстала праблема забеспячэння свайго існавання. Легка арабська конніца хутка рухалася праз заваяваныя крыжакамі землі й наносіла нечаканыя ўдары. Каб забяспечыць ахову сваіх гарнізонаў, не даць арабам захапіць важныя камунікацыі, феадалы пабудавалі сітку замкаў. Правобразам для новага тыпу замкаў сталі ўмацаваныя ваенныя лагеры. Кастэлі будаваліся на поўначы Германіі й ў краінах Скандынавіі. У пачатку ХІІІ ст. рыцары-крыжакі із «явіліся ў Прыбалтыцы. Заваяванне прыбалтыйскіх народаў вялося ўжо апрабіраванымі метадамі. Кастэлі сталі важливим звяном забеспячэння нямецкага панавання на захопленых землях.

Крыжакі пагражалі продкам беларусаў й літоўцаў. Для спынення агрэсіі трэба було аб «яднанне. Ролю аб «яднанніка беларускіх й літоўскіх земляў узялі на сябе вялікія князі літоўскія. Такім чынам, в іншої палове XIII — XIV стст. було створана адзіная бурхлива дзяржава — Вялікае княства Літоўскае, Рускае й Жамойтскае. Вялікія князі былі зацікаўлены ў эфектыўнай абароне падуладных ім земляў. Таму будаўніцтва замкаў у Вільні, Троках, Лідзе й Крэва, а таксама ўзнаўленне фартыфікацый старажытных гарадоў Полацка, Навагрудка й Гродна мелі стратэгічнае значэнне.

Лідскі замак быў пабудаваны ў трыццатых гадах XIV ст. на штучним насыпе са жвіру, пяску й камянёў у балоцістай сутоцы дзвюх рэчак — Лідзеі й Каменкі. Спачатку замак меў адну вежу ў паўднёва-ўсходнім куце й чатыры высокія пятнаццаці мятровыя сцени із баявой галерэяй. У замку було дві ўваходы. Адзін із іх паўцыркульнай форми, знаходзіцца ў паўднёвай сцяне на вышыні 4 метраў пекло першапачатковага ўзроўню двара, недалека пекло замкавай вежы. Другі, у формі паўквургшй аркі вышынёй 2,5 метри, праразае заходнюю замкавую сцяну й знаходзіцца на ўзроўні зямлі.

Захаваліся рэшткі колишньої брамы. Гэта два вялікія камяні ў аснове арачнага праёма із круглымі адтулінамі для металічных слупкоў, на якіх трымаліся вароты. З боці двара так малога ўвахода пазней прыбудавалі падковападобнае абарончае збудаванне, пекло якога захаваліся моцна пашкоджаныя падмуркі. Калі вораг й здолеў б выламаць вароты, то трапіў б ў каменны мяшок, дзе був паратунку.

3 поўначы, на адлегласці 7 — 10 метраў пекло замкавых муроў, праходзіў глыбокі роў шырынёй розжарюючи 2 метраў, котрі злучаў абедзьве ракі й абараняў замак із боці горада. Замкавыя муры ў асноўным пабудаваныя із палявога камення. Дзвінку яни складзены із вялікіх, годинах крыху абчасаных валуноў. Камяні падабраны адзін так аднаго па памерах й пакладзены роўнымі гарызантальнымі радамі. Прамежкі паміж імі запоўнены каменнымі клінамі й замарані рошчынай. Унутраная частка замкавых сцен складзена із дробових камянёў.

Цэгла выкарыстана толькі для важливих канструкцыйных элементаў й архітэктурных дэталяў. 3 яе зроблены вуглы замкавых вежаў й сцен, дэкаратыўныя паясы на фасадах, аркі, скляпенні, байніцы. Дэкаратыўны пояс, котрі праходзіў па параметри ўсіх замкавых сцен, выкананы ў тэхніцы «балтыйскай «муроўкі. Змацавана цэгла вапнавай рошчынай із дамешкамі жвіру й дробових каменьчыкаў. Старажытныя дойліды ўжывалі цэглу двох тыпаў. 3 цэглы таўшчынёй так 0,1 метри складзены арка малога ўвахода, байніцы, дэкаратыўныя паясы замкавых муроў. Баявая галерэя пабудавана із цэглы іншага тыпу, значна танейшай. Большасць цаглін травні роўную паверхню, але й сустракаюцца й са слабымі адбіткамі пальцаў.

У канцы XIV— пачатку XV ст. крыжакі ўжо мелі гарматы. Таму беларускія й літоўскія замкі прыстасоўвацца так абароны пекло новай агнястрэльнай зброі. 3 гэтай мэтай князь Вітаўт перабудоўвае Лідскі замак, котрі стаў адным із наймацнейшых у Валікім княстве Літоўскім. Былі пабудаваныя яшчэ адна замкавая вежа й нові вялікі ўваход недалёка пекло яе, котрі праразаў усходнюю сцяну на вышыні 2,5 метраў пекло узроўню зямлі. Рэшткі гэтай вежы былі раскапаны ў 1977 р. Захаваўся амаль завісься першы паверх. Вежа крейди ўваход у выглядзе аркі із боці двара й лесвіцу ў тоўшчы заходняй сцяны, якаючи вяла ўгору. У паўночнай й ўсходняй сценах — па дзве спічастыя нішы, а ў паўднёвай захаваліся глыбокія скразныя нішы, праз якія ацяпляліся верхнія паверхі. У адной із іх знойдзена шмат вугалю, попелу, абгарэлай гаршковай кафлі. Ва ўсіх чатырох кутах вежы засталіся рэшткі крыжовага нервюрнага скляпення. Рэбры нервюр вежы, выкананыя із цэглы стрэлападобнай форми, ствараюць малюнак тагачаснага скляпення. Першы паверх раскапанай вежы быў перакрыты адным із найпростіших скляпенняў у формі крыжа. Крыжовыя скляпенні характэрны для ранняй беларускай готыкі.

Абедзве вежы Лідскага замку былі пакрыты дахоўкай, шматлікія рэшткі якой знойдзены падчас раскопак. Дахоўка травні паўцыркульную карытападобную форму із мацавальным шыпам пасярэдзіне, недалёка пекло яе шырокага краю. Некаторыя екземпляри яе маюць яшчэ й дадатковы маленькі шып у цэнтры ўнутранай паўакружнасці шырокага краю дахоўкі. Маленькімі шыпамі яна чаплялася за падоўжныя жэрдкі, прыбітыя так крокваў даху, а вялікія шыпы ўтрымлівалі адну дахоўку в інший. Прамежкі паміж радамі даховак замазваліся вапнавай рошчынай. Гэта сама старадаўняя дахоўка на Беларусі датуецца канцом XIV— першай паловай XV ст. У годину археалагічных раскопак замкавага двара выяўлены рэшткі драўляных пабудоў, пекло якіх захаваліся часткі падмуркаў, печаў й абгарэлых канструкцый. Пабудова розжарюючи заходняй замкавай сцяны вылучаецца сваімі памерамі й травні каменныя падмуркі, пакладзеныя на гліне. Ва ўсходняй частцы двара знойдзены два калодзежы.

Такім чынам, Лідскі замак уяўляў сабою моцную абарончую пабудову із аднапавярховымі драўлянымі будынкамі па перыметры замкавых муроў для гарнізона й складоў, сярод якіх вызначаўся будинок каменданта.

Замак у Крэва быў пабудаваны прыкладна тады ж калі й Лідскі. як й ў Лідскім замку, тут былі дзве вежы, размешчаныя па дыяганалі. Адна із вежаў крейди назву Княскай. У їй й сапраўды месцілася рэзідэнцыя князя. У 1338 — 1345 рр. у Крэва знаходзіўся князь Альгерд Гедымінавіч. Княская вежа травні трохмятровы фундамент. Так вышыні 3 метраў яно пабудавана із камяню. Вышэй — трохслойная кладка із кірпічнымі «шчокамі «таўшчынёй так 0,7 метри. Прастора паміж паверхамі - 4,8 — 5 метраў. Перакрыцці паміж паверхамі рабіліся на тоўстых бэльках. Висока чатырохскатная кроўля спачатку пакрывалася гонтам. Потым — дахоўкай двох тыпаў. Замак меў форму няправільнай трапецыі. Паўночная сцяна травні даўжыню ў 85 метраў, усходняя — 108,5 метраў, заходняя — 97,2 метраў й паўднёвая — 71,5 метраў. Таўшчыня муроў дасягала 2,75 метра.

У XIV ст. былі адноўлены ўмацаванні Навагрудка. Замісць старої вежы-данжона былі пабудаваныя новыя. У канцы стагоддзя тут узводзяць дваццаціпяцімятровую Шчытавую вежу прызматычнай форми. Відавочна, яна некаторы годину таксама выконвала ролю данжона. Алі напярэдадні Вялікай вайны із Тэўтонскім ордэнам у Навагрудку фактычна ўзнік замак. Былі ўзведзены яшчэ тры вежы (Кастэльная, Мала й Пасадская). Паміж імі пабудавалі сцени. На ўсходнім схіле Замкавай гары, дзе білі крыніцы, із «явілася Калодзежная вежа. Акрамя мураваных умацаванняў («балтыйская «мураванка) у Навагрудку працягвалі існаваць й драўляныя.

У Віцебску ў першай палове XIV ст. із «яўляюцца «тры сцяны каменны ». Відавочна, у гэты ж годину аднаўляюцца й гарадскія ўмацаванні Полацка. У XV ст. па загаду князя Вітаўта пачынаецца ўзвядзенне мураванага Аршанскага замку, але й праца па яго завяршэнню працягвалася доўгія гади. Яшчэ у канцы XV ст. значная частка ўмацаванняў складалася із дрэва.

Будаўніцтва замкаў-кастэляў у Лідзе й Крэва, а таксама аднаўленне нанава гарадскіх замкавых фартыфікацый паказвае, што беларуская дойлідская традыцыя атрымала даволі моцны імпульс із боці заходнееўрапейскай архітэктуры. Гэта було магчымым у выпадку сталых кантактаў паміж прадстаўнікамі беларускіх й заходнееўрапейскіх земляў. Такія кантакты сапраўды існавалі: гандлёвыя, палітычныя й р. буд. Гаспадары Вялікага княства Літоўскага імкнуліся прыцягнуць перасяленцаў із іншых краін. Напрыклад, князь Гедымін прымаў нямецкіх каланістаў. У Вільні быў пабудаваны нямецкі горад. Хутчэй за ўсё значная частка перасяленцаў належыла так рамеснікаў. Сярод іх маглі быць й дойліды. Знаёмства із дасягненнямі заходнееўрапейскага замкабудавання адбывалася й пад годину ваенных сутыкненняў із крыжакамі. Воінам, якія хадзілі ў ваенныя паходы ў Прусію й Лівонію, прыходзілася на ўласным вопыце пасцігаць эфектыўнасць замкаў як абарончых умацаванняў. У 1407 р. Вітаўт звяртаўся ў Кралявец із запытам паспрыяць найхудчэйшаму вяртанню майстра-замкабудаўніка, котрі выпрасіўся «па розных справах й каб узяць інструменты «/13, з. 81/.

Падцвярджэннем тієї думкі, што традыцыя мураванага дойлідства жывілася заходнееўрапейскім уплывам, можа быць геаграфія размяшчэння замкаў. Большасць мураваных фартыфікацый узводзілася на тэрыторыі Заходняй й Паўночнай Беларусі. Гэтыя землі непасрэдна межавалі із дзяржавамі крыжакоў. На паўднёвых й ўсходніх рубяжах ды й ў цэнтры Беларусі таксама існавала пагроза із боці татар, а паздней — Маскоўскай дзяржавы. Алі тут фартыфікацыйныя збудаванні традыцыйна рабіліся із дрэва.

Як ужо було сказана вышэй, драўляныя ўмацаванні із «явіліся на Беларусі яшчэ ў раннефеадальную епоху. З ростам гарадоў усё больш адчувалася патрэба ў іх абароне. У епоху Старажытнай Русі гарады падзяляліся на ўмацаваны дзядзінец, у яким жыў князь із дружынай, й пасад, населені рамеснікамі й гандлярамі. Відавочна, што традыцыя драўлянага дойлідства працягвала развівацца й далечіней, ужо ў епоху Вялікага княства Літоўскага. У старажытнай беларускай мови існавала адрозненне паняццяў «град «ці «горад «й «месца ». Месцам называлі непасрэдна тую частку, дзе пражывалі гараджане-мяшчане. Град жа быў крэпасным умацаваннем. Цікава, што ў некаторых славянскіх мовах слова «горад «так сёй пари азначаецца як «месца », а слова «град «азначае «замак » .

Прыкладам развіцця драўлянага дойлідства могуць служыць Мінскі й Гомельскі замкі. Мінскі замак быў узведзены на правим беразе ракі Свіслач у месцы ўпадзення ў яе ракі Нямігі. Ён займаў плошчу старажытнага дзядзінца й Верхняга горада. Замак меў авальную форму, быў абнесены моцним земляним валам, арміраваннага ўнутры сасновымі бярвеннямі. Срубныя канструкцыі дасягалі 5 — 6 метраў. М. Ткачоў лічыць, што абарончыя збудаванні Верхняга горада былі ўзведзены не раней за XIV ст /13, з. 47/. Драўляныя пабудовы неодноразово гарэлі, але й абавязкова ўзнаўляліся.

Гомельскі замак знаходзіўся на правим беразе ракі Сож пры ўпадзенні ў яго ручая Гомій. Пекло Гомельскага месца яго адмяжоўваў шырокім абарончым ровам. Меўся моцны вал, на вяршыне якога стаялі драўляныя вежы й сцени — гародні. Пра тое, што Гомельскі замак уяўляў сабою сур «ёзную перашкоду для праціўніка сведчаць словы караля й вялікага князя Жыгімонта Старога: «Замок потужний і обороною способенный Гомей взяти чи хоч вогнем його спалити «/13, з. 59/. Драўляныя замкі існавалі таксама ў іншых гарадах — Барысаве, Рэчыцы, Мсціслаўе, Крычаве, Гальшанах й р. буд. У Оршы, Навагрудку, Полацку, Віцебску й Магілёве мураваныя й драўляныя ўмацаванні суіснавалі разам. Магілёўскія фартыфікацыі пастаянна перарабліваліся. Камінь й кірпіч замянялі дрэва. Такім чынам, адбывалася мадэрнізацыя замку.

З інший паловы XV ст. у замкабудаванні Беларусі адбываюцца некаторыя змены. Іх прычыны палягалі ў змене сацыяльна-эканамічнай й палітычнай сітуацыі. Калі раней галоўным ініцыятарам й арганізатарам узвядзення ваенных фартыфікацый виступала дзяржава, то тепер будаўніцтвам замкаў заняліся буйныя феадалы-магнаты. Пастаянныя війни й немагчымасць эфектыўнага кіраўніцтва Вялікім княствам Літоўскім (із 1386 р. большасць вялікіх князёў займалі яшчэ й пасаду польскіх каралей, жылі яни пры гэтым у асноўным у Польшчы) вымушала гаспадароў даваць землі й прывілеі шляхецкаму саслоўю. Пры гэтым найбольш заможныя феадалы карысталіся дадзенай сітуацыяй у мэтах далейшага абагачэння, захопу дзяржаўных земляў й кіравання. Магнацкія пологи Радзівілаў, Сапег, Алелькавічаў, Сангушкаў й інш. імкнуліся прылюдна прадэманстраваць палю магутнасць й сваё багацце. Таку магчымасць давала будаўніцтва радавых замкаў.

Адным із першых прыкладаў прыватнаўласніцкіх замкаў на Беларусі быў Мірскі замак. У 1506 — 1510 рр. яго будаўніцтва вёў князь Юрый Іллініч. У 1568 р. замак перайшоў у маёмасць Радзівілаў, яким належыў так самага канца XVIII ст.

Мірскі замак й гарадскі пасёлак Мір уяўляюць сабой архітэктурны комплекс, котрі ў асноўных рысах сфарміраваўся на працягу XVI — XVII стст. Гэты комплекс — спалучэнне феадальнай сядзібы із прыватнаўласніцкім паселішчам — дастаткова тыповы й адначасова ўнікальны. Унікальны, бо ў нас больш няма падобных па захаванасці й мастацкіх вартасцях замкаў. Мірскі замак— адзін із нямногіх добра даследаваных беларускіх замкаў, ды й сам пасёлак таксама адносна няблага вывучаны археолагамі /4/.

Варта адзначыць, што амаль усе даследчыкі разглядалі часткі комплексу — замак (больш) чи мястэчка (менш). У аснову дадзеных разважанняў я паклала комплексні падыход, калі замак й горад разглядаюцца як дзве часткі аднаго цэлага.

3амак знаходзіцца ў 500 м на паўднёвы ўсход пекло паселка. 3 усходняга, паўночнага й заходняга бакоў захаваліся рэшткі земляних умацаванняў XVI — XVII стст. У цяперашні годину у замку поўным ходів ідуць рэстаўрацыйныя роботи. У адной із вежаў із восени 1992 р. пачала працаваць філія Дзяржаўнага мастацкага музею Беларусі. Буйныя археалагічныя раскопкі ў замку выкліканы пачаткам яго аднаўлення. Вялікія па аб «ёме рэстаўрацыйныя працы пагражалі цэласнасці культурних напластаванняў у двары замку й вакол яго сценаў. Неабходна було сабраць інфармацыю для распрацоўкі праекта рэстаўрацыі помніка. Гэтыя дзве прычыны вымусілі правесці максімальна магчымае навуковае даследаванне культурнага слою.

Археалагічныя раскопкі на тэрыторыі пасёлка звязаны як із рэстаў-рацыяй Мікалаеўскага касцёла, так «й із вырашэннем чыста навуковых завдань па вывучэнні сярэднявечнага горада. У выніку ми травнем адзіны на Беларусі прыклад параўнальна добрага археалагічнага даследавання адразу дзвюх частак комплсксу (паселішча — замак). Каштоўнасць для археалагічнай навукі гэтых даследаванняў яшчэ й ў тым, што сам пасёілак й замак — «чыстыя «познесярэднявечныя помнікі, на іх няма культурних наслаенняў, ранейшых за канец XIV — пачатак XV ст. Гэта дазваляе даследчыкам дакладнеіі датаваць знаходкі й не блытаць іх із больш раннімі, як бывае на шматслойных помніках. Матэрыялы раскопак Міра й замку павінны стаць важкім укладів у стварэнне храналагічнай шкали беларускіх старажытнасцяў. На працягу пяці стагоддзяў існавацня замку й шасціста гадоў інтэнсіўнага жыцця пасёлка сфарміраваўся значны культурні шар. Впродовж години шматгадовых археалагічных даследаванняў удалося атрымаць даволі дакладнае ўяўленне аб культурних напластаваннях пасёлка й замку: плошчы, глыбіні залягання, характары, наяўнасці археалагічнага матэрыялу, датаванні асобных праслоек.

На сённяшні дзень щабель даследаванасці така, што можна рабіць высновы аб асаблівасцях фарміравання культурних наслаенняў у асобных частках пасёлка й замкавай тэрыторыі. Культурні пласт як комплексна із «ява жыцця паселішча характарызуецца адначасова тыповасцю фарміравання й спецыфікай, уласцівай для розных часоў й розных відаў помнікаў.

Так, напрыклад, маюцца даволі істотныя асаблівасці ў фарміраванні культурнага прошарку ў Мірскім замку й самім пасёлку, хоць працэс й тут й там адбываўся практычна адначасова. Асаблівасці абумоўлены ў першую чаргу розным сацыяльным й маёмасным становішчам гаспадароў замку й жыхароў горада, а таксама рознымі памерамі помнікаў, умовамі жыцця й заняткамі насельнікаў й р. д.

Культурныя пласти замку й горада адрозніваюцца ў першую чаргу афарбоўкай. Асноўным кампанентам культурнага прошарку із «яўляецца светла-шэрая зямля, аднак у замку яно насычаная фрагментамі цэглы, дахоўкі, праслойкі гліны, пяску, вапны—слядамі неаднаразовых рамонтаў й перабудоў. У пасёлку шар значна больш аднастайны па колеры, за выключэннем самих верхніх пластоў. Горад у сярэднявеччы быў амаль цалкам драўляным, мураваная забудова цэнтра паўстала ў канцы XIX — пачатку XX ст. Яна моцна парадзела ў годинник апошняй вайны й ў верхніх пластах культурнага прошарку адклаліся праслойкі будаўнічага розвалу.

Па-рознаму адбываўся й працэс фарміравання культурнага прошарку. У горадзе ён найбольш інтэнсіўна адкладаўся на падворках гараджан, у замку, котрі фактычна быў адной вялікай сядзібай, найбольш магутныя напластаванні склаліся дзвінку пад самымі сценамі палаца, розжарюючи брамнай вежы й ў паўднёва-заходнім вугле двара, дзе ў XVII ст. дзейнічала кухня.

Фарміраванне культурнага прошарку Мірскага замку крейди палю спецыфіку, выкліканую характарам збудавання як умацаванай рэзідэнцыі феадала. Гэтая спецыфіка выявілася ў нераўнамернасці адкладання прошарку й ў характары матэрыялаў, якія змяшчае культурні шар. Культурні шар Мірскага замку травні галоўным чынам светла-шэры колір. Ён насычаны як асобнымі фрагментамі, то й праслойкамі будаўнічых матэрыялаў: цэглы, дахоўкі, вапны, гліны, пяску. Шар сухі, дрэнна захоўвае арганічныя матэрыялы й жалеза.

Раскопкамі ўстаноўлена, што так пабудовы замку на яго месцы існавала паселішча інший паловы XV ст., магчыма, феадальны двір. Дзесьці ў самим канцы XV — пачатку XVI ст. пачалося будаўніцтва мураванага замку. Спачатку навезлі пяску із глінай, затым разраўнялі й падрыхтавалі пляцоўку, на якой й пачалі ўзводзіць замкавыя муры.

Стварэнне такіх падсыпак — із «ява характэрная для беларускага замкавага будаўніцтва. Насыпны пласт пяску й гліны травні розную таўшчыню (пекло 0,2 так 1 метри) у залежнасці пекло перападу рэльефу й таксама добра прасочваецца. Выяўлена таксама й праслойка гэтага пачатковага будаўніцтва, якаючи залягае непасрэдна на гліняна-пясчанай падсыпцы ў выглядзе тонкіх лінзаў вапны й фрагментаў цэглы, дахоўк, каменняў, гліны.

У далейшым культурні шар фарміраваўся ва ўмовах, тыповых для падобных помнікаў: даробкі, разбурэнні, пераробкі, рамонты. Таму й культурні шар замку ў адрозненне пекло адначасовага яму гарадскога насычаны рознымі будаўнічымі матэрыяламі - праслойкамі гліны, вапны, пяску. У гэтым слоі ўдалося вычленіць й праслойку разбурэння гатычнай галерэі й збудавання палаца ў канцы XVI — пачатку XVII ст., а таксама праслойку рамонту палаца пасля ваенных дзеянняў інший паловы XVII ст.

Асноўным датуючым матэрыялам сталі шматлікія фрагменти цэглы меншага фармату, чым у XVI ст., тонкай пляскатай й хвалістай дахоўкі канца XVII — пачатку XVIII ст., кафля, бытавы посуд, люлькі, шкляныя й металічныя вырабы. На некалькіх паліхромных кафлінах-каронках стаіць дата 1583 г.

Варта адзначыць адну цікавую асаблівасць фарміравання наслаенняў пад паўночнай сцяной. Раскопкі паказалі вельмі нераўнамернае размеркаванне кавалкаў кафлі на плошчы. У некаторых месцах трапляліся ледзь не суцэльныя «залежы» пячной кафлі канца XVI й XVII ст. Було заўважана, што гэтыя залежы знаходзяцца якраз пад вокнамі палаца. Гэта азначае, што ў ходзе рамонтаў палаца стару пабітую кафлю збіралі й выкідалі за муры праз бліжэйшае акно.

Такім чынам, у даследчыкаў із «явілася магчымасць не толькі даволі дакладнай рэканструкцыі знешняга выгляду кафляных печаў, але й й вызначэння прыблізнага месца размяшчэння печаў у палацы. Названыя рэканструкцыі знайшлі практычнае выкарыстанне ў годині стварэння праекта аднаўлення замку. Тут жа розжарюючи паўночнай сцяны пад адтулінай смеццеправода знойдзена яма — сметніца XVII ст.

Каля паўднёвай сцяны замку культурні пласт не такі магутны й багаты на знаходкі. Єн часткова быў перемішані пры будаўніцтве розжарюючи сцяны мураванай стайні XVII — XVIII стст.

Спецыфіка культурних наслаенняў розжарюючи заходняй сцяны звязана таксама із размяшчэннем не існуючых тепер пабудоў, якія прымыкалі так сцяны, а галоўнае, із наяўнасцю ўвахода ў замак. Якраз па абодва бакі дарогі, якаючи вядзе так ўвахода, зафіксаваны шчыльны, значны па таўшчыні, із добрай стратыграфіяй й са значнай канцэнтрацыяй знаходак шар.

Прычына інтэнсіўнага нарастання прошарку менавіта ў гэтым месцы бачыцца ў клопаце гаспадароў аб чысціні замкавага двара. Біты керамічны посуд, іншыя сапсаваныя рэчы калі не выкідалі праз вокны за муры, то выносілі за брамную вежу. Культурні шар у двары нязначны, тут у XVII ст. паклалі брукоўку. Толькі розжарюючи паўднёвай сцяны ў двары, дзе із XVII ст. дзейнічала кухня, сфарміраваўся даволі значны культурні пласт (так 2 метраў) са шматлікімі знаходкамі.

Гісторыя замку тісна звязана із гісторыяй самаго жыцця пасёлка Мір. Мірскі замак ў свій годину быў моцним ваенным збудаваннем, дзе знайшлі сваё месца амаль ўсе вядомыя елементи сярэднявечча й мясцовыя традыцыі замкавага дойлідства /4/.

Блізкімі па стылю былі прыватнаўласніцкія замкі ў Любчы (1580-ыя рр.) й Гераненах (пабудаваны на рубяжы XV і XVI стст. па загаду У. Гаштольда). як й пры пабудове Мірскага замку архітэктары выкарыстоўвалі мясцовыя традыцыі мураванага дойлідства.

З XVI ст. магнати імкнуліся будаваць замкі па прыкладу заходнееўрапейскай архітэктуры. Гэтаму спрыяла тое, што многія із іх сам выязджалі замяжу й мелі магчымасць непасрэдна пазнаёміцца із дасягненнямі заходніх майстроў. Так, Мікалай Радзівіл Сіротка вандраваў па краінах Еўропы, быў у Італіі, зрабіў пілігрымку ў Ерусалім, пра што напісаў асобную кнігу. Па яго запрашэнню на Білорусь із Італіі прыехаў славути майстра Ян Марыя Бернандоні. Па праектам Бернардоні былі ўзведзены замак, касцёл й калегіум езуітаў.

Адначасова пачалася перабудова ўсяго горада. Па апошняму слову еўрапейскай тэхнікі Несвіж быў акружаны валамі й басціёнамі. Яго планіроўка атрымала рэгулярны стан. Знаходжанне вуліц, плошч, асноўных будынкаў падчынялася абарончым завданням. Так нашых дзён засталіся толькі 2 такіх будынка, прадстаўляя вялікі інтарэс, — Слуцька брама й вежа Замкавай брамы.

Нясвіжскі замак, котрі дайшоў так нашага години, быў пабудаваны ў 1583 г. на месцы былога драўлянага, даволі вялікага й багатага будынка, з’явіўшагася яшчэ ў 1520 г., а потым перабудаванага ў 1547 г. Мікалаем Радзівілам Чорным для атрымання свайго роду княскага тытулу. Нясвіжскі замак — адзін із цікавейшых архітэктурных помнікаў Несвіжа, сярэднявечны феадальны замак, котрі пасля некалькіх перабудоў ператварыўся ў палаца — замкавы ансамбль /14, з. /.

Спачатку замак быў із ўсіх старон акружаны вадой. Патрапіць на яго тэрыторыю можна було толькі па разборнаму драўлянаму масту, котрі пад годину нападаў ворагаў прыбіралі, й замак тады аказваўся на востраве й ператвараўся ў недасягальную крэпасць. Замкавыя брамы былі двухпавярховымі. Над імі ўзвышалася дазорная вежа. Вежа з аркай, вядучай ва ўнутранны галоўны двір, й цэнтральны корпус палаца — замкавага ансамблю былі на адной асі, що гаворыць аб сіметрыі. Калі ўвайсці праз арку й наступны за їй длінны танель у двір й спыніцца супраць галоўнага будынка ансамблю, можна ўбачыць кальцо, якое створана каменнымі будынкамі.

Акрамя галоўнага ці параднага двара, існуе яшчэ два маленькіх: гаспадарчы й інтымны. У галоўны двір выходзіць парадны ўваход цэнтраьнага корпусу. У XVIII ст. ён быў дабудаваны так чатырох паверхаў, апрацаваны рэльефнымі дэкарацыямі, скульптурнымі ўстаўкамі й г. д. Галоўннае месца ўпрыгожвалі герби Радзівілаў, ваенныя емблеми й прыгожы арнамент, створаныя ў стылі барока.

Цэнтральны корпус канешне ж займалі сам Радзівілы. Па леваму баку пекло яго знаходзілася трохпавярховы казарменны будынак із высокай дазорнай вежай, а па праваму — двухпавярховы гаспадарчы будынак. Раздраблёныя спачатку корпуси пазней перабудоўваліся, дапаўняліся архітэктурнымі прыбудоўкамі й нарэшце атрымалі замкнуті парадны двір. А із задняга боці галоўнага будынка з’явілася двухпавярховая прыбудоўка із тэрасай й дзвюмя вуглавымі вежамі. На галоўным двары прыцягвае позірк цікавы калодзеж — лепшы прыклад майстэрства простих беларускіх таленавітых людзей.

Гальшанскі замак — яшчэ адзін прыклад прыватнаўласніцкага замку. Першыя мураваныя пабудовы маглі быць тут узведзены яшчэ ў канцы XV ст., калі ў замку адбываліся із «їзди найбольш уплывовых магнатаў Вялікага княства Літоўскага. Тады замках валодалі князі Гальшанскія. Алі ў 1555 р. апошні прадстаўнік роду біскуп Павло Гальшанскі памёр. У канцы XVI ст. яго маёмасць перайшла так Паўла Сапегі. Ён пачаў будаўнічыя роботи з рацэ Лусце. Замак будаваўся як шыкоўная рэзідэнцыя ў стылі галандскага маньерызму. Сцени пакрываў фрэскавы роспіс, творы жывапісу й партрэты прадстаўнікоў роду. Падлогі замку былі выкладзены із фігурных разнакаляровых керамічных плітак /3, з. 3 -7/.

У XVI — XVII стст., калі ў еўрапейскіх краінах распаўсюджваецца бастыённая сістэма фартыфікацый, будуецца бастыённы замак у Заслаўі. У дваццатыя гади XVII ст. па загаду князя Сямёна Сангушкі ўзводзіцца Смалянскі замак. Замкавае дойлідства аказала вялікі ўплыў й на царкоўнае будаўніцтва. У XV — XVII стст. на Беларусі ўзводзяцца так званыя ўмацаваныя храми: Сынкавіцкі храм, Маламажэйкаўская царква, Камайскі касцёл, збор у Заслаўі й р. д.

У XVIII ст. новыя замкі ўжо не будаваліся. Некаторыя прыйшлі ў заняпад. Алі замкава-палацавыя комплекси раўніва аберагаліся й ўзнаўляліся сваімі гаспадарамі. Унутраныя пакоі аздабляліся ўпрыгожваннямі ў стылях барока й ракако. Па сведчанню крыніц, замках, тым не менш, прыходзілася выконваць абарончыя функцыі. Так, пад годину Вялікай Паўночнай вайны адзін са шведскіх жаўнераў пісаў пра замак у Нясвіжы: «Гэты замак лічыцца найлепшым у Польскім каралеўстве, ён умацаванычатырма каменнымі вежамі, якасна збудаванымі. Здаецца шкірна дэталь гэтага замку прызначана для абароны… «/7, з. 150/.

Такім чынам, ми можам вылучыць наступныя етапи замкавага дойлідства на беларускіх землях у XIV — XVIII стст.:

XIV — XV cт. — развіццё дзяржаўнага й гарадскога замкабудавання;

канец XV — XVIII стст. — развіццё прыватнаўласніцкага замкабудавання.

Першы етап характарызаваўся паступовым пранікненнем у замкавае дойлідства Беларусі заходнееўрапейскіх рысаў. Разам із тым, пераважалі мясцовыя рысы архітэктуры. На другім етапі замкабудаванне Беларусі канчаткова набыло агульнаеўрапейскія рысы, хаця мясцовыя традыцыі мураванага дойлідства працягвалі існаваць й аказваць значны ўплыў на замкавую архітэктуру. У XVII — XVIII стст. замісць ізаляванага комплексу із сістэмай умацаванняў узнікаюць дварцовыя пабудовы із адкрытай кампазіцыяй.

Глава ІІ. Замкі ў культурнай й гістарычнай прасторы Беларусі XIV — XVIII стст.

Жыццё чалавека працягваецца некалькі дзесяцігоддзяў. Жыццё яго твораў можа працягвацца стагоддзі й тысячагоддзі. Алі іх лёс цалкам звязаны із чалавечым існаваннем. як жа праходзіла жыццё замкаў? Якую ролю яни адыгрывалі ў існаванні нашых продкаў? як ўжо було сказана вышэй, галоўная функцыя замкаў із самага пачатку була заключана ў абароне пекло ворагаў. Іх будаўніцтва було справай дарагой й адказнай. Ніжэй прыведзены прыклад працы майстроў-дойлідаў.

На працягу амаль усяго сярэднявечча асноўная колькасць мураваных й драўляных збудаванняў на Беларусі ўзводзілася мясцовымі рамеснікамі, што ўваходзілі ў склад будаўнічых арцеляў. На тэрыторыі Беларусі мясцовыя самастойныя будаўнічыя арцелі вядомы із XII ст. Існавалі яни й пазней, нават у першай палове XX ст. Звычайна арцель складалася із некалькіх дзесяткаў (так трыццаці чалавек) высокакваліфікаваных муляраў й некалькіх цесляроў, якія падчас будаўніцтва падмуркаў й дахаў рабілі рыштаванні, будаўнічыя прылады, вокны й дзверы, драўляныя канструкцыі, а таксама із майстроў па вырабе цэглы й нарыхтоўцы вапны. Майстры-цагельнікі мецілі палю прадукцыю спецыяльнымі знакамі, меткамі чи клеймамі. Па іх можна прасачыць сувязі паміж рознымі арцелямі будаўнікоў.

Спачатку выбіралася месца для пабудовы. Для замкаў звычайна падбіралі пагоркі, адкуль яго було добра відаць здалёк, ужо на падыходзе так горада. На будаўнічай пляцоўцы, недалёка пекло месца будоўлі, протягом року — два так яе капалі яміну, у якой гасілі вапну. Такія ями знойдзены пры розкопках храмаў у Мінску й Ваўкавыску. Калі вапна була гатова, із дапамогай шнура й мернага сажня вызначалі на зямлі план й пачыналі капаць ями пад падмуркі. Капалі зямлю драўлянымі рыдлеўкамі, краі якіх былі акаваны жалезам. Пакуль ішлі земляныя роботи, на вазах падвозілі камяні для падмуркаў, пясок й ваду для рошчыны, абпаленую цэглу, якую складалі штабялямі ў пэўным парадку. Дарэчы, такія штабялі цэглы, падрыхтаванай так будаўніцтва, археолагі знайшлі ў Ваўкавыску. Недалёка пекло цэглы ляжалі шліфаваныя камяні для аздобы фасадаў.

Муры Мірскага замку

Пасля таго як былі выкапаны равы для падмуркаў, пачыналі будаваць. У XI й пачатку XII ст. у аснову падмуркаў у Полацку закладвалі драўляныя бэлькі-лагі, на перакрыжаваннях іх замацоўвалі жалезнымі каванымі цвікамі кастылямі. Потым пекло гэтага адмовіліся й падмуркавыя равы проста засыпалі невялікімі камянямі больш-менш аднолькавага памеру й залівалі вапнавай рошчынай. Затым браліся за справу муляры. Памочнікі падносілі ім цэглу патрэбнага памеру й рошчыну ў драўляных начоўках. Ваду падавалі ў цэбарах. Маляри карысталіся металічнымі кельнямі. Така кельня XVI — XVII стст. знойдзена падчас раскопак на Старим замку ў Гродна. Па формі яно нагадвае наканечнік дзіды й выкавана із аднаго металічнага кавалку.

Адначасова із мурамі раслі драўляныя рыштаванні вакол іх. Яни значна адрозніваліся пекло сучасных, бо не прывязваліся так муроў, а мацаваліся так, што канцы брусоў насцілаў закладваліся непасрэдна ў муроўку. Пасля заканчэння будаўніцтва іх адразалі альбо вымалі. Зрэдку адтуліны пекло іх закладвалі, але й ў большасці выпадкаў яни заставаліся й імі можна було карыстацца, каб выставіць рыштаванні для рамонту будынка. На Білорусь такія рыштаванні існавалі так XVII ст.

Будаўніцтва вялося толькі ў цёплы перыяд року. Невялікую бажніцу маглі ўзвесці за адзін сезон, а замак сярэдніх памераў - за два-тры гади. На зіму незакончаныя сцени пакрывалі тоўстым шаром вапнавай рошчыны й пакідалі так вясны. Падавалі рошчыну, ваду й цэглу на рыштаванні па лесвіцах й на спецыяльных блоках із дапамогай вяровак. Падобныя сістэмы блокаў добра відаць на гравюри Францішка Скарыны із выдання 1518 р., дзе ён адлюстраваў тагачаснае буданіцтва. Побач рамеснікі абчэсвалі кавалкі колатага камення, выраблялі із іх блокі для пабудовы сцен.

Акрамя прафесійных майстроў, праца якіх, відавочна, неблага аплочвалася, на будаўніцтва замкаў прыцягваліся сотні, калі не тысячы чарнарабочых. А. Р. Кіркор прыгадваў, што на Беларусі існавала пракляцце: «Штоб табе ходиць у Вільно гори капаци «/6, з. 140/. Жыхары Гродна выконвалі спецыяльную «гарадавую «павіннасць: на працягу шэсцідзесяці дзён яни працавалі на аднаўленні ўмацаванняў - «украінных замкаў «, у тым ліку Віленскіх. Для ваенна-фартыфікацыйных робіт у самім Гродна прыцягваліся жыхары Ваўкавыску /13, з. 31/. Роботи па аднаўленню праводзіліся штогод. Інакш, замкавыя ўмацаванні маглі прыйсці ў нягоднасць. Гэта асабліва тычылася драўляных пабудоў. Дрэва хутка старэе, гніе, асабліва ў месцах, дзе блізка знаходзяцца рэзервуары із вадой. Будаваць замкі далёка пекло вады таксама не крейди сэнсу — пад годину аблогі абаронцы маглі загінуць пекло смагі.

Відавочна, што дзяржаве прыходзілася несці вялікія выдаткі на будаўніцтва й ўтрыманне замкаў нават у мірныя годинник. У ваенны годину фартыфікацыі маглі знішчацца ўшчэнт. Рэчыцкі стараста М. Буйвід заклаў у 1593 р. тры палі сёлы із фальваркамі за 1000 коп гроўшаў, каб адрамантаваць замак. Таму ўладам прыходзілася шукаць дадатковыя сродкі. Так, на патрэбы Аршанскага замку ішла частка прыбыткаў мясцовых васкабойні й гасціннага двара. На патрэбы Рэчыцкага замку ішлі ўсе прыбыткі пекло мясцовых мытніцы, мядовай, піўной й віннай корчмаў. Акрамя таго, жыхары Рэчыцы давалі дзяржаўцу кожнага дзесятага асятра (ці будь-яку іншую рибу). Нават зняволеныя, што знаходзіліся ў вежы, плацілі па чатыры грошы /13, з. 71 — 74/.

Цяжка сказаць, ці выконвалі простыя жыхары палі абавязкі із вялікай ахвотай. Мені падаецца, што абарончыя магчымасці замкаў перавялічваюцца сучаснікамі. Напрыклад, замкі-кастэлі хутчэй за ўсё утрымоўвалі пад годину аблогі толькі гарнізон. Мірныя жыхары хаваліся ў навакольных лясах. Каб стымуляваць працу мірнага насельніцтва, улады ўключалі спецыяльныя артыкулы ў прывілеі на Магдэбургскае права. Усё тыя ж жыхары Рэчыцы павінны былі ахоўваць замак, забяспечваць яго дровамі, рамантаваць й ўзводзіць новыя пабудовы. Грамата 1498 р., дадзеная мяшчанам Полацка, вымагала несці ваенную павіннасць на карысць горада й клапаціцца аб умацаваннях /13, з. 112 — 113/.

Я лічу, што вялікія прывілеі, якія надаваліся гарадам й мястэчкам із Магдэбургскім правам, былі ў першую чаргу разлічаны на вызваленне дзяржаўнай скарбніцы пекло витрат за аднаўленне фартыфікацый. Такім чынам, факт шырокага распаўсюджвання Магдэбургскага права ў канцы XIV — XVIII стст. часткова тлумачыцца фінансавымі праблемамі дзяржавы, а чи не проста клопатам аб развіцці рамяства й гандлю. Будаўніцтва замкаў ускосна ўплывала на палітыку вялікага князя, буйних феадалаў й дзяржавы ў цэлым. Прыняцце Магдэбургскага права дазваляла мяшчанам надалей паспяхова развіваць эканоміку сваіх гарадоў.

Арганізацыя робіт па аднаўленню замкаў вялася магістратамі па-рознаму. Напрыклад, у Магілёве праца па рамонту гарадскога валу здзяйснялася наступным чынам. Магістрат мабілізоўваў «слуг мескіх », сотнікаў, дзесятнікаў й «паспалітых ». Яни распараджаліся грашыма, якія горад ахвяраваў на рэстаўрацыю. У іх кампетэнцыі знаходзіліся пытанні закупу будаўнічых матэрыялаў, падрыхтоўкі інструментаў, арганізацыі рабочай сілы й спецыялістаў у ваенна-інжынернай справе. Асноўны цяжар працы палягаў на сотні. Ім выдавалася «картка », у якой загадзя апісваліся тэрміны, характар й аб «їм робіт. Гэта дапамагала пазбегнуць прастояў, рэгламентавала й дысцыплінавала ўвесь працэс будаўніцтва. Магістрат таксама наймаў за плату дадатковых рабочых, якія выконвалі саму розную працу — наразалі й клалі дзёрн, заточвалі кали й р. буд. Кіравалі імі дзесятнікі. Рытм працы стымулявалі музыкі. На шкірним надзеле меўся свій «добыш «(барабаншчык), котрі «бубніў «, ствараючы легкі для працы атмасферу/13, з. 75 -76/.

Але не паўсюдна справа була така добра арганізавана. У Мазыры пасля атрымання Магдэбургскага права ў 1577 р. жыхары сутыкнуліся са злоўжываннем замкавай адміністрацыі. Горад знаходзіўся недалёка пекло Украіны, дзе дзейнічалі казакі. Мясцовыя сяляне заўсёды мелі магчымасць пакінуць палі воласці пайсці на поўдзень, каб пазбавіцца феадальнага ўціску. Пры такіх умовах асноўны цяжар па аднаўленню замку ляжаў на мяшчанах. У 1601 р. драўляны замак выгараў ушчэнт. У 1609, 1611 й 1613 рр. праблему ўзнаўлення Мазырскіх фартыфікацый разглядаў сейм. Алі мяшчане неахвотна ахвяравалі палі сілы й сродкі. Таму для тых, хто імкнуўся пазбегнуць працы й выдаткаў, накладваўся спецыяльны штраф у сорак грыўняў (пазней ён быў падвоены). У выніку, 3 кастрычніка 1615 р. мяшчане на чалі двох бурмістраў паўсталі. Яни напалі із харугвамі, мушкетамі й іншай зброяй на замак й пачалі аблогу. У горад пад пагрозай смерці забараняўся ўезд шляхти. Барацьба працягвалася так 1622 р., пакуль у справу не ўмяшаліся цэнтральныя ўлады /13, з. 104 — 105/.

Пераход гарадскіх умацаванняў пад апеку магістратаў у значнай ступені адбіўся й на архітэктуры гарадскіх замкаў. Павялічыліся памеры фартыфікацый, бо мяўчане клапаціліся й пра сваё месца. У Гродна для гарадскога апалчэння быў узведзены асобны замак. З «явіліся спецыяльныя выемкі, у якіх гараджане маглі хавацца пад годину аблогі.

Прыватнаўласніцкія замкі таксама патрабавалі вялікіх выдаткаў. Юрый Іллініч пры ўзвядзенні Мірскага замку быў вымушаны спачатку пабудаваць цагельні ў вёсках Пропашы й Бірбашы. Вапну вазілі са Свержаня. У адно месца звозілі сотні кіламетраў палявога камення, котрі патрэбна було загадзя нарыхтаваць, потым абчасаць й адсарціраваць па памерах /13, з. 135/.

Абарона замкавых комплексаў вялася рознымі метадамі. як правіла, пад годину аблогі ворагі імкнуліся скарыстацца рознымі прыстасаваннямі. Асабліва жахлівая сітуацыя магла ўзнікнуць у драўляных пабудовах, якія праціўнік імкнуўся падпаліць. Абаронцы ў палю чаргу, каб спыніць ворага, карысталіся гарачай смалою, драўлянымі бярвеннямі, якія скідвалі із пагоркаў, каменнямі. Нарэшце, із XV ст. абодвы бакі пачалі шырока выкарыстоўваць гарматы. У шкірним замку було па некалькі гармат. У XVI ст. Аршанскі замак меў асабісты цэйхгаўз, дзе захоўваліся трыццаць тры гакаўніцы, дваццаць аркебузаў, тры невялікія гарматы, жалезны кій для стрэльбаў, ядры, кулі, свінец, порах, фіцілі, салітра й сірка /13, з. 83/. Згодна рэвізіі 1552 р. у Полацку мелася дзесяць лёгкіх бронзавых гармат на кілках, адна вялікая бронзавая гармата, дві жалезныя, семдзесят дзевяць гакаўніц й р. буд. /13, з. 116/.

Як ужо казалася вышэй, у першай главі маёй навуковай роботи, замкі выконвалі не толькі абарончыя, але й таксама адміністрацыйныя функцыі. Так гэтага трэба дадаць, што ў замках месціліся турма, розныя сховішчы, магла захоўвацца скарбніца, былі жылыя пакоі й р. буд. Прыкладам можа служыць Крэўскі замак, ператвораны вялікім князем Ягайлам ў канцы XIV ст. у адзін із галоўных цэнтраў дзяржавы. У замкавай турме ўтрымоўваліся яго дзядзька Кейстут й стрыечны брат Вітаўт. Калі Кейстут быў задушаны, то Вітаўту із дапамогай хітрасці ўдалося ўцякчы ў Ордэн. У 1385 р. тут була заключана Крэўская унія.

У XVII — XVIII стст. прыватнаўласніцкія замкі ператварыліся ў буйныя культурныя цэнтры. Асаблівую славу ў XVIII ст. набыў Нясвіжскі замак, радавое гняздо Радзівілаў. Вось, што пісаў пра яго А. Р. Кіркор: «Яго пастаянна паляпшалі, выдатна ўтрымоўвалі, ён быў моцнай цвярдыняй, неаднаразова граміўшай нападаючых ворагаў… Пад годину вайны 1654 р. рускія войскі ўзялі горад й велику яго частку спалілі. Шмат пацярпеў й замак. У 1706 р. новае бедства насцігла горад: напалі шведи й разрабавалі. Алі багацці й значнасць Радзівілаў дазвалялі вельмі хутка ўзнаўляць папярэднюю раскошу… Нясметныя багацці Радзівілаў й добра іх воля заўсёды прадстаўлялі магчымасць хутка залечваць нанесеныя рани. Негледзячы на бедствы й разарэнні, горад заўсёды выпраўляўся, гандль яго заўсёды быў значным, й княская рэзідэнцыя ўяўляла раскошу й багацце, якімі не заўсёды могуць валодаць й царскія асобы. Яшчэ Мікалай Сірата пачаў збіраць у Нясвіжскім замку карцінную галерэю. Яна пастаянна ўзрастала, й ў 1779 годзе, негледзячы на ваеннае рабаўніцтва, па апісанням налічвала 984 карціны…

Князь Міхаіл Радзівіл із 1726 року не толькі ўзнавіў й адбудаваў пасля шведскіх рабаўніцтваў замак, храми, умацаванні, але й яшчэ павялічыў арсенал, пабудаваў ліцейны завод, палепшыў карцінную галерэю й бібліятэку… «/5, з. 369 -370/. Пры Нясвіжскім замку існаваў тэатр. У 1784 р. Нясвіж наведаў кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, котрі быў вельмі ўзрушаны мясцовай прыгажосцю й раскошай /11, з. 170 — 171/.

У інший палове XVIII ст. на змену барока прыходзіць класіцызм. Замкі канчаткова выходзяць із моди. Замісць іх будуюцца магнацкія палацы. Війни й ліхалецці таксама зрабілі свій адбітак. У ХІХ ст., калі А. Р. Кіркор рабіў палі апісанні, большасць замкаў (Мірскі, Крэўскі, Гальшанскі) ужо ляжала ў руінах. Нават Нясвіжскі палаца перажываў не лепшыя годинник.

Заключэнне

Замкамі называюць ваенна-фартыфікацыйныя комплекси, якія складаюцца із некалькіх замкнёных абарончых збудаванняў. У краінах Еўропы іх будаўніцтва звычайна звязваюць із эпохай сярэднявечнага феадалізму, калі замкі служылі надзейным умацаваннем пекло частай пагрозы із боці шматлікіх ворагаў. Слабкі тэхнічны ўзровень тагачасных армій, арыентацыя на кінну сілу й пэўны недахоп ведаў аб асаднай справе рабілі замкі даволі эфектыўным сродкам абароны. Традыцыя будаўніцтва моцных фартыфікацый існавала яшчэ ў антычным свеце, аднак абсалютная большасць еўрапейскіх замкаў - прадукт сярэднявечнай культури й цывілізацыі. Больш за тое, замкі ператварыліся ў сапраўдныя сімвалы Сярэднявечча.

На Беларусі замкавае будаўніцтва, на думку даследчыкаў, пачалося яшчэ ў XII ст. Алі большасць замкавых пабудоў узводзілася ў XIV — XVI стст., што тлумачыцца із аднаго боці частымі ваеннымі сутыкненнямі, а із другога — развіццём феадальнай й гарадской гаспадаркі, якаючи патрабавала абароны.

Мы можам вылучыць наступныя етапи замкавага дойлідства на беларускіх землях у XIV — XVIII стст.:

XIV — XV cт. — развіццё дзяржаўнага й гарадскога замкабудавання;

канец XV — XVIII стст. — развіццё прыватнаўласніцкага замкабудавання.

Першы етап характарызаваўся паступовым пранікненнем у замкавае дойлідства Беларусі заходнееўрапейскіх рысаў. Разам із тым, пераважалі мясцовыя рысы архітэктуры. На другім етапі замкабудаванне Беларусі канчаткова набыло агульнаеўрапейскія рысы, хаця мясцовыя традыцыі мураванага дойлідства працягвалі існаваць й аказваць значны ўплыў на замкавую архітэктуру. У XVII — XVIII стст. замісць ізаляванага комплексу із сістэмай умацаванняў узнікаюць дварцовыя пабудовы із адкрытай кампазіцыяй.

Культурная й гістарычная прастора, у якой знаходзіліся замкі, адрознівалася сваёй шырынёй. У яе ўваходзілі війська, дзяржаўныя ўстановы, гарады й гараджане, буйныя феадалы й р. буд. На працягу стагоддзяў замкі служылі ваеннымі ўмацаваннямі, якія абаранялі нашых продкаў аднападаў дзвінку. Замкі ўбіралі ў сябе самыя апошнія дасягненні тагачаснай культури. Магчыма, менавіта развіццё замкабудавання й фартыфікацыйнай справы сталі адной із галоўных прычын шырокага распаўсюджвання на Беларусі Магдэбургскага права. Такім чынам, замкі былі не проста культурнымі, адміністрацыйнымі й ваеннымі цэнтрамі. Яни сам па сабе ўяўлялі адну із крыніц развіцця нашага народу.

Гісторыя замкавага дойлідства Беларусі із «яўляецца адной із найбольш цікавых старонак мінулага нашай краіны. Фактычна, замкі - гэта не проста помнікіі мураванай архітэктуры, але й й каштоўная крыніцай, дзякуючы якой ми травнем магчымасць мець больш інфармацыі пра іншыя падзеі нашай гісторыі, й гэта павінен памятаць кожны даследчык мінулага.

Асабіста я вельмі спадзяюся на кожнага жыхара ў нашай краіне ў сумленным адносіне так кожнага замку ў нашай краіне. Таму што замкі - гэта наша гісторыя й наша нацыянальнае багацце.

Список литературы

Бартенев І. А., Батажкова У. М. Нариси історії архітектурних стилів. — М.: Образотворче мистецтво, 1983. — 384 з.

Высоцкая Н. Ф. Каляровы альбом. Інтэреры. Частка -1. — Мн., 1990. ;

Замак у Гальшанах. / Аўтар-складальнік Еге. Вайцэховіч. — Мн., 2000. — 20 з.

Здановіч Н.І., Краўцэвіч О.К., Трусаў А. А. Матэрыяльная культура Міра й Мірскага замку. — Мн.: Навука й тэхніка, 1994. ;

Киркор А. Р. У білоруському Поліссі. // Живописна Росія: Литовське і білоруське Поліссі. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1994. З. 357 — 381.

Киркор А. Р. Місто Вільно. // Живописна Росія: Литовське і білоруське Поліссі. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1994. З. 137 — 162.

Котлярчук А. Швэды ў гісторыі і культури беларусаў. — Мн.: Энцыклапедыкс, 2002. — 296 з.

Кулагін А.М. Шэдэўры архітэктуры ракако: Гіст.-архіт. Нарыс.- Мн.: Полум’я, 1991.

Лабынцев Ю.О. У глибинному Поліссі (Турово — Пинська земля). — Москва: Мистецтво, 1989. ;

Лакотка А.І. Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры. Навуковае выданне. — Мн.: Полум’я, 1992. ;

Мальдзіс А. як жылі нашы продкі ў XVIII cтагоддзі. — Мн.: Лімарыус, 2001. — 384 з.

Ткачоў М. Замак. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 1996. З. 401 402.

Ткачев М. А. Замки Білорусі. — Мн.: Білорусь, 2002. — 200 з.

Шишигина К. Я. Музи Несвижа.- Мн.: Полум’я, 1986. ;

Short Guide to the History of European Architecture. / Ed. By Rathles — London: Rithbooks, 1991. — 40 p.